a cascarrulles, costes, ancostes, a la esquena, a costelles, |
a cuestas |
| A la volta // a la vegada / volta, voltes, barrang de les voltes a Beseit |
a la vez / vuelta, vueltas |
| A palpó // a paupóns, paupontes |
a tientas |
| Ababol , ruella |
Amapola |
| abarca , albarca, abarques, albarques |
abarca, calzado suela de goma |
| abatut , abatuda |
tonto, abatido |
| abatut, abatuda, abatuts, abatudes |
sinónimo de tonto, abatido también |
| Abella , abelles |
abeja |
| Abentá , aventá |
tirar |
| Abeurá , abeuro, abeures, abeure, abeurém o abeurám, abeuréu o abeuráu, abéuren |
abrevar |
| abeuradó |
abrevadero |
| abogot , zángano |
zángano |
| abrás,abrassá |
abrazo, abrazar |
| abrassá |
abrazar |
| abrassá (foc) |
abrasar (fuego) |
| abre vell y trasplantat, antes mort que arrailat |
árbol viejo y trasplantado, antes muerto que arraigado |
| abrecoc , abrecoqué |
albaricoque , albaricoquero |
| ábres, ábre, abret, abrets |
árboles, árbol, arbolito, arbolitos, arbustos |
| acabá, acabo, acabes, acabe, acabém, acabéu, acáben, - acabat, acabada |
acabar, terminar |
| Achuntamén / ajuntamén a Beseit / casa de la vila |
Ayuntamiento |
| ací, açí , aquí, astí (Litera) |
aquí |
| aclarí, despejás (lo cap) |
despejar |
| Acontentat |
Lleno , harto |
| acordá, acordo, acordes, acorde, acordém, acordéu, acórden – acordat, acordada – enrecordá, enrecordássen, yo men enrecordo, tú ten enrecordes, etc |
acordar |
| acostumbrá, acostumbrás – (me) acostumbro, acostumbres, acostumbre, acostumbrém o acostumbrám, acostumbréu o acostumbráu, acostúmbren – acostumbrán (g) – acostumbrara, acostumbrares, acostumbrare, acostumbrárem, acostumbráreu, acostumbráren – costúm, costúms |
Acostumbrar, acostumbrado, acostumbrada, costumbre, costumbres |
| acotolá, acotolás – acabás algo |
acabar con algo, terminar |
| actuá, actúo, actúes, actúe, actuém, actuéu, actúen – actuát, actuada, actuassió |
actuar, actuado, actuación |
| acursá, acursás – fé algo mes curt – acurso, acurses, acurse, acursém o acursám, acurséu o acursáu, acúrsen – acursán (g) – acursat, acursada – acursaría, acursaríes, acursaríe, acursaríem, acursaríeu, acursaríen |
acortar, acortado, acortada, más corto |
| adepéndre, adepréng, adepréns, adeprén, adepreném, adeprenéu, adeprénen – adeprés, adepresa |
aprender, aprendido, aprendida |
| administrá, administro, administres,administre, administrém o administrám, administréu o administráu, adminístren – administrat, administrada, administrassió |
Administrar , administrado, administración |
| admití, admitixgo, admitíxes, admitíx, admitím, admitíu, admitíxen – admitida, admitit, admisió |
Admitir – admisión, admitido – admetre en catalán |
| adquirí, adquirixgo, adquirixes, adquiríx, adquirím, adquiríu, adquiríxen – adquissisió, adquirit, adquirida |
Adquirir – adquisición, adquirido |
| advertí, advertixgo, advertíxes, advertíx, advertím, advertíu, advertíxen – advertit, advertida, adverténsia |
Advertir , advertencia, advertido |
| afectá, afecto, afectes, afecte, afectém o afectám, afectéu o afectáu, afécten – afecsió, afectat, afectada |
Afectar , afección, afectado |
| afirmá, afirmo, afirmes, afirme, afirmém o afirmám, afirméu o afirmáu, afírmen – afirmassió, afirmat, afirmada (firmá se conjugue igual) |
Afirmar – firmar – afirmado, afirmación |
| aflamá , s'han aflamat les primentoneres |
secarse una planta por calor y sed |
| afoná , afoná's , afono, afones,afone, afonem o afonam, afonen |
hundirse |
| aforrá, aforro, aforres, aforre, aforrém o aforrám, aforréu o aforráu, afórren |
ahorrar |
| agarrá |
coger |
| agarrá, agarro, agarres, agarre, agarrém o agarrám, agarréu o agarráu, agárren – agarrat, agarrada |
Agarrar – agafar en catalán – agarrado, agarrada |
| ágils, ágil |
ágiles, ágil |
| agosté |
Criado contratado exclusivamente, para las faenas de siega y trilla (agost) |
| agostejat |
seco por el calor , plantas |
| ágra , ágre (vi ágre, vinagre), ágres |
ágria, ágrio, ágrios, ágrias |
| agradá |
gustar |
| Agradá - agrado, agrades, agrade, agradém o agradám, agradéu o agradáu, agráden - aixó no me agrade – agradán (g) – agradára, agradáres, agradáre, agradárem, agradáreu, agradáren – agradat, agradada |
agradar , gustar, esto no me agrada, agradado, agradada, agradando |
| agraí, agraíxco, agraíxes, agraíx, agraím, agraíu, agraíxen – agraít, agraída, agraimén |
agradecer, agradecimiento, agradecido |
| ágramen |
ágriamente |
| aguardá , esperá |
aguardar, esperar |
| agüelo , agüela / agüelo sebeta (seba minuda) |
abuelo, abuela, viejo, vieja |
| aigua , aigües |
Agua, aguas |
| aiguardén , aigua ardén |
aguardiente |
| aik, aic, eic, chaic, chaica, aiks, eics, chaics, etc |
saludo a una persona |
| Airegaz , ventolina |
Viento fuerte |
| Aisá , Eisá, eixada, aixada, cavegueta |
Azada |
| Aiva d´ay // fuch !, úspen ! |
Apártate, quítate de ahí |
| ajudá, achudá, ajudo, ajudes, ajude, ajudém o ajudám, ajudéu o ajudáu, ajúden – ajudat, ajudada - ajuda – si yo ajudara, ajudares, ajudare, ajudárem, ajudáreu, ajudáren |
ayudar, ayudado, ayudada, ayuda |
| ajuntá , achuntá – ajúnto, ajúntes, ajúnte, ajuntém o ajuntám, ajuntéu o ajuntáu, ajúnten – ajuntán (g) – ajuntára, ajuntáres, ajuntáre, ajuntárem, ajuntáreu, ajuntáren |
ajuntar, juntar |
| ajuntamén , casa de la vila, achuntamén |
ayuntamiento |
| ajustá, just, justa – ajusto, ajustes, ajuste, ajustém o ajustám, ajustéu o ajustáu, ajústen – ajustat, ajustada, justet, - ajustán (g) – ajustára, ajustáres, ajustáre, ajustárem, ajustáreu, ajustáren |
ajustar, ajustado, justo, ajustando |
| al tardet, al acabás la tarde |
Fin de la tarde |
| aladre |
arado |
| Albarca , abarca, abarques,albarques, calsat en sola de goma, fet de cuero |
Calzado usado principalmente por labradores y pastores, hecho la suela de tiras de goma a manera de sandalias / |
| Álbres , álbre |
árboles, árbol |
| alcansá, alcanso, alcanses, alcanse, alcansém o alcansám, alcanséu o alcansáu, alcánsen – alcansat, alcansada |
alcanzar, alcance, alcanzado |
| Alcañís |
Alcañiz |
| Alchez, alchés, ges |
yeso |
| Alfalz , fals , aufals , falsejá, corbella, |
Hoz, alfalfa |
| alforja, alforges |
alforja, alforja |
| alifara (y jubiléu) |
Merienda, banquete extraordinario, fiesta, alegría, jubileo |
| áliga (águila) |
águila |
| alimentá, doná de minjá – yo alimento, alimentes, alimente, alimentém o alimentám, alimentéu o alimentáu, aliménten – alimentat, alimentada, alimén – alimentán (g) |
alimentar, alimento, alimentado, alimentando |
| Aljezó , alchezó (ges,alchez,alchés) |
Casco de yeso, desprendido de una pared |
| allacuanta , allavonses, llavonses, llavores, entonses |
entonces, hace tiempo |
| álsa la garra, eixéca la garra, les cames, les garres |
Levanta la pierna, las piernas |
| áltamen |
altamente |
| Amagá – yo m´amago, tú t´amagues, ell s´amague, natros mos amagám o amaguém, tos amaguéu o amagáu, ells d´amáguen – amagat, amagada, de amagatontes, amagatóns |
ocultar, esconder, escondido, escondida, a escondidas |
| Amagatall |
Espacio pequeño para esconderse |
| Amanso, amánses, amánse, amansém, amanséu o amansáu, amánsen |
amansar |
| amela , armela , amelé , armelé |
almendra , almendro |
| amela, ameles, amelats |
almendra, almendras, almendrado (pasta) |
| amolá, esmolá, esmolet, esmolo, esmoles, esmoles, esmolém o esmolám, esmoléu o esmoláu, esmólen – esmolat, esmolada |
amolar, afilar |
| amostrá , enseñá |
mostrar, enseñar |
| ampliá, fé ample, amplío, amplíes, amplíe, ampliém o ampliám, ampliéu o ampliáu, amplíen – ample, ampla, ampliát, ampliada |
ampliar, ampliado, ampliada, amplio (ancho), amplia (ancha) |
| Aná – vach, vas, va, aném o anám, anéu o anáu, van – anat, anada – si yo aniguéra, aniguéres, aniguére, aniguérem, aniguéreu, aniguéren – yo haguera anat – anán – anada (contari: tornada) |
ir, ido, ida, yendo |
| aná, vach, vas, va, aném o anám, anéu o anáu, van |
ir |
| Anán (aná) / vach,vas, va, anem, aneu o anau, van |
Yendo |
| ángels |
ángeles |
| Ángul , ánguls |
Ángulo , ángulos |
| Ánim , ánims |
ánimo, ánimos |
| Ánsia , afanós, afanosa, ansiós, ansiosa |
ánsia, con mucho afán, afanoso, afanosa, ansioso, ansiosa |
| anterra , a enterra, an terra, an tiarra, antiarra, terra |
en el suelo, tierra |
| antes , abans |
antes |
| Aparéixe - aparéixco, apraréixes, aparéix, apareixem, apareixéu, aparéixen – ha aparegut, apareguda (tamé pareguda, de paréixe) |
aparecer, aparecido, aparecida |
| Aparent |
Apropiado |
| Apiazá , apedassá (pedás) |
Coser, remendar una pieza vieja o estropeada. |
| ápit |
apio |
| aplaná, aplano, aplanes, aplane, aplaném o aplanám, aplanéu o aplanáu, aplánen – aplanat, aplanada, pla, planet, plano (dibuixat a un papé) |
allanar, allanado, allanada, plano, llano |
| aplicá |
aplicar |
| apuntá |
apuntar |
| ara |
ahora |
| Ara / ara mateix |
Ahora / ahora mismo |
| árabe |
árabe |
| Árbre , árbres |
Árbol , árboles |
| arcada , arco , arc , arcá |
arcada, arco de piedra |
| arco (flecha) |
arco (flecha) |
| Areñs de Lledó |
Arens de Lledó |
| argadells , sistella, sistelles de vime, banastes |
cestas de mimbre para llevar con equinos |
| Argila, arcilla |
arcilla |
| argilaga |
aliaga |
| arguellat, arguellada, arguelladet, arguelladeta |
flaco y débil, argüello en aragonés, arguellado, arguelladico, arguellada |
| armá , armo, armes ,arme, armem, armeu o armau, armen |
armar |
| Armari , armaris |
armario, armarios |
| Armela , amela, ameles, armeles |
almendra, almendras |
| arpioc , arpiot , detrás té un CAS de ferro |
herramienta, forma u delante |
| Arreglá – arreglo, arregles, arregle, arreglém o arreglám, arregléu o arregláu, arréglen – arreglán (g) – arreglara, arreglares, arreglare, arreglárem, arregláreu, arregláren – haguera arreglat – arreglaría, arreglaríes, arreglaríe, arreglaríem, arreglaríeu, arreglaríen – arreglo |
arreglar, arreglado, arreglada, arreglo |
| Arribá – arribo, arribes, arribe, arribém o arribám, arribéu o arribáu, arríben – arribat, arribada – si yo arribara, arribares, arribare, arribárem, arribáreu, arribáren – arribán (g) |
llegar a algún sitio, llegando, llegado, llegada |
| arriero |
arriero, transporte con caballerías |
| arrós, aróssos |
arroz, arroces |
| arruixá - arruixo, arruixes, arruixe, arruixém o arruixám, arruixéu o arruixáu, arruixen – arruixán (g) – arruixara, arruixares, arruixare, arruixárem, arruixáreu, arruixaren – arruixaría, arruixaríes, arruixaríe, arruixaríem, arruixaríeu, arruixaríen – arruixat, arruixada |
echar agua (sobre el suelo), generalmente antes de barrer |
| áscles , riscles, riscla, áscla |
astillas de madera |
| áspra, áspre , mes aspra que una serva (acerolla) verda, mes aspre que un codoñ vert (com José Miguel Gracia Zapater) – áspramen |
áspera, áspero, astringente – ásperamente |
| assemellá, assemellás - yo me assemello a mon pare, tú te assemelles a ta mare, se assemelle, mos assemellém o assemellám, tos assemelléu o assemelláu, se asseméllen – assemellat, assemellada – assemellaría – haguera assemellat – assemellán (g) |
parecerse a, parecido a, parecida a, pareciéndose a, pareciendo |
| assentá , assentás , me assento, te assentes , se assente, mos assentem, tos assenteu o assentau, se assenten (s'assenten) /assentat , assenteutos |
sentar, sentarse / siéntate , sentaos |
| asseptá, assepto, asseptes, assepte, asseptém,asseptéu, assépten – asseptat, asseptada |
Aceptar – aceptado, aceptada |
| assobín , sobín |
a menudo, con frecuencia |
| atacá |
atacar |
| Ataulá / Platero de Beseit va ataulá en una porta del corral de Tomás del Rufo (Senén, Seneca) |
Allanar con la tabladera, los surcos de la tierra sembrada |
| Atiborrá / empapussá |
Empapuzar, hacer comer mucho |
| atrapá, enchampá, agarrá |
atrapar |
| aturá, aturás, pará, parás - yo me aturo, te atures, se ature, mos aturém o aturám, tos aturéu o aturáu, se atúren – aturat, aturada – aturaría, aturaríes, aturaríe, aturaríem, aturaríeu, aturaríen – aturára, aturáres, aturáre, aturárem, aturáreu, aturáren – aturán (g) |
Parar , aturar en aragonés, parándose, parado, parada |
| aturá, pará |
detener |
| au ! |
se acabó, hasta luego, adiós, etc. |
| aubarda, albarda |
albarda para las caballerías |
| auberginga , aubergingues, aubergínia, obergínga, obergínia, obergínies , etc |
berenjena , berenjena, berengenas, berenjenas |
| aufádega , alfábrega ,etc |
albahaca |
| Aufegá, aufegás – yo (me) aufego, aufégues, aufégue, aufeguém, aufegáu o aufeguéu, auféguen – aufegán, aufegánse – aufegaría – me haguera aufegat – si yo me aufegára, aufegáres, aufegáre, aufegárem, aufegáreu, aufegáren |
ahogar, ahogarse, ahogado, ahogada, ahogándose |
| aumosta, aumostes, a aumostades, aumostada, almosta |
lo que cabe en las dos manos , almosta |
| avariento |
Clamor. Hace las cosas rápido, corriendo, pero sin eficacia. |
| aventá, aviá, tirá |
echar |
| avespa, avespes, avespé |
avispa, avispas, avispero |
| avuy, avui, hui en valensá , huy (ab huy) |
hoy |
| bachoca, bajoca, fesol vert / San Antoni, San Antoni, tú que estás per estes roques, guárdam les cabres goludes que no se mínjon les bajoques. |
Judía verde |
| bada , badat, badada / esbadocat, esbadocada |
Grieta, agrietado, agrietada |
| badallá - badallo, badalles, badalle, badallém o badallám, badalléu o badalláu, badállen – badallán (g) – badallára, badalláres, badalláre, badallárem, badalláreu, badalláren – balladaría, balladaríes, balladaríe, balladaríem, balladaríeu, balladaríen – badallat, badallada, badall |
bostezar, bostezo, bostezado |
| badina , badina negra del Parrissal de Beseit |
poza en el río |
| badoc , flo de la carbassera |
flor de la calabaza , batueco ? |
| balagosto , pelmodo , biga o viga de fusta al ráfec |
mamperlán, balaustre? , canecillo, alero del tejado |
| ballá – ballo, balles, balle, ballém o ballám, balléu o balláu, bállen (en v, vallá, de valla) - balladó, balladora – ballat, ballada – ball |
bailar, bailador, bailadora, bailado, bailada, baile |
| bambá / aná bambán |
tener tiempo, vaguear, hacer el vago |
| bambolles, bambolla |
Burbuja, burbujas |
| banc, bang, bancs, bangs |
banco, bancos |
| bancada |
bancada, banco |
| bandechá les campanes - se poden encaná cuan van tan depressa que lo batall o badall se quede apegat a la campana y no toque |
Bandear, voltear las campanas |
| bañá, bañás - yo (me) baño, bañes, bañe, bañém o bañám, bañéu o bañáu, báñen – bañada, bañat – bañ (a l´assut de Beseit) |
bañar, bañarse, bañado, baño |
| barrang , barranc, barrangs, barrancs |
barranco, barrancos |
| barres , boca, mandíbules / si només calguere obrí les barres y caigeren butifarres ! |
mandíbula, mandíbulas, dientes |
| barruntá, barrunto, barruntes, barrunte, barruntém o barruntám, barruntéu o barruntáu, barrúnten |
barruntar, aragonés, temerse algo, prever algo |
| barullo , confussió |
Bulla, confunsión, desconcierto, barullo. |
| bássia o vássia (de ges, alchez) |
vacija , recipiente para yeso |
| Baturro , baturra |
vestido de baturro, maño, aragonés, traje típico |
| Beseit |
Beceite |
| Beta , veta (de carbó) |
Trozo de hilo o cuerda fina o cinta de tela. También de mineral como el carbón. |
| beure |
beber |
| Beure – bec, beus, beu, bebém, bebéu, béuen – bebén – beguéra, beguéres, beguére, beguérem, beguéreu, beguéren – haguera begut – begut, beguda – beuría, beuríes, beuríe, beuríem, beuríeu, beuríen |
beber, bebiendo, bebido, bebida |
| Bezó , bessó (los Bujets de Beseit, los Pratdecompte son bessons), bessonada |
gemelo, tener gemelos |
| Bicho , bichos |
Guindilla , animal (bicho) |
| bislay, de bislai, de reúll |
De reojo |
| blandí, te blandiré, ablaní, te ablaniré |
golpear, ablandar |
| blat , bllat / no digues blat hasta que estigue al sac y ben lligat |
trigo |
| bleda , bledes |
acelga, acelgas |
| bocha, boches |
planta para encender el fuego, puede rodar como las del oeste. |
| boina (funda mental), boines |
boina, boinas |
| bolicha (aiguanéu) |
Medio agua y medio nieve, aguanieve |
| borinot , abatut , dessustansiat, tonto, badoc, casot, cap de soca, |
destalentado , desustanciado, tonto, etc |
| Borraco |
Hematoma producido por un fuerte golpe en la frente |
| borraina , borraines |
borraja , borrajas |
| borrassa (per a cullí ameles, olives), borrasses |
tela para recoger las almendras y olivas |
| bort , borda (árbol) |
no injertado , borde (hijo) |
| bort, fill no legítim , rechito de un abre que no está empeltat |
hijo ilegítimo, bastardo |
| bossá , bossás, atascá, atascás |
atascarse, bozarse |
| bossí / ovella que bele, pert lo bossí |
bocado / oveja que bala, pierde el bocado |
| Botella , botelles |
botella, botellas |
| Botiga , tenda |
Tienda (de ropa) |
| branca |
parte de un árbol, rama gruesa |
| brancal |
en una portalada, piedra |
| brancal de una porta (de pedra) |
piedra que está en la parte de abajo de la entrada de casa |
| bras, brassos |
brazo, brazos |
| brema, bremá, vrema, vremá – bremo, bremes, breme, bremém o bremám, breméu o bremáu, brémen (casi com la siudat dels músics a Alemania) |
vendimia, vendimiar |
| berena, berená, verena – bereno, berenes, berene, bereném o berenám, berenéu o berenáu, berénen – berenán (g) – berenaría – berenára |
merienda / en Mallorca es desayuno |
| brut , bruta, araña, marrano, marrana, cochino, cochina, asquerós, asquerosa, guarro, guarra |
sucio, araña, guarro, sucia, guarra |
| Bufá - bufo, bufes, bufe, bufém o bufám, buféu o bufáu, búfen – bufán (g) – bufaría – bufára, bufáres – bufat, bufada |
soplar, soplado, soplada, soplando |
| Bufa (pet), llufa, bufes / bufa lo foc que s'apague (verbo bufá) |
Ventosidad silenciosa / sopla el fuego que se apaga / vejiga |
| Bufadó (De bufá) / furigañ a Lledó |
Útil en forma de tubo que soplando servía para avivar la lumbre. / topillo en Lledó |
bufetada , bufetá, te fotré un bufeteo
|
bofetada, dar bofetadas
|
| buitre |
buitre |
| buñol (Mas de Buñol) |
buñuelo |
| burchá, escarbá, escarbe, escarbem, escarben, escarbes, escarbeu, escarbo, escarcotá, esgarrapá, furgá, |
escarbar , excavar |
| burchaca, buchaca, borchaca, bolsico, faldriquera, faltriquera, etc |
bolsillo |
| burro , burra , burros, burres |
burro, burra |
| butano |
butano |
| butifarra de sang, pasta de butifarra, de arrós |
morcilla de sangre |
| ca ,can, casa de (balear perro, cà) |
casa de fulano (perro) |
| caballó, caballons, cavalló, cavallóns, (antic cauallóns, caualló) |
caballones de tierra |
| Cabaz ,cabás, cabassos |
Capazo, capazos |
| Caborces, Caberzut, Cabut, Tozut , tossut, tossuda, cap du |
Tozudo, cabezudo |
| cabra , cabres, cabrit, cabreta, cabridet |
cabra, cabras, cabrito, cabrilla, cabritillo |
| cachap , cachaps , conill minut, mote de Valjunquera, cachapera |
gazapo, conejo pequeño, mote de Valjunquera, madriguera de conejos |
| Cachurro , cachurros |
en una planta, se pega a la ropa, sobre todo en los calcetines |
| cadira , cadires / cadiera es una taula de fusta en bang, y paraula aragonesa |
silla, sillas, cadiera |
| cagarnera , cadernera , cardelina, cardolina, cardalina (carduelis) |
jilguero |
| cagarníu de una pollada, lo muixó mes minudet y escarransit, arguellat de una pollada |
el pájaro más pequeño de una nidada |
| caixé de la séquia |
forma de U de la acequia, cajón, caja |
| Calcañá , calcañás, taló, talóns |
talón, talones |
| Calcé ,calsé / calsat / calsá / recalsá (caballons, plantes) |
Calzado/ estar calzado / calzar / recalzar? echar tierra sobre una planta, caballones |
| caliqueño, puret , puro retortigat que fot una corrompina insoportable, porte LSD |
Caliqueño, purito |
| Caló / fa una caló que vade les roques |
Calor / hace un calor que agrieta las rocas |
| Calorina (Carolina no) / basca, calina, |
Calor fuerte |
| cama, cames |
pierna,s |
| cambiá |
cambiar |
| cambiá , cambio,cambies,cambie,cambiem, cambieu o cambiau, cambien |
cambiar |
| camí |
camino |
| caminá |
caminar |
| caminá,camino, camines,camine,caminem, camineu o caminau, caminen |
caminar |
| canalobre |
témpano de hielo |
| cánio |
palabra inventada ? Por José Ramón Zorrilla de Valjunquera |
| cansás ,me canso, te canses, se canse, mos cansem,tos canseu o cansau, se cansen |
cansarse |
| cantá |
cantar |
| cantá , canto,cantes,cante,cantem, canteu o cantau, canten |
cantar |
| cante |
cántaro, unos 12 litros ? |
| Cante / ell o ella cante (cantá) |
Cántaro / él canta |
| Cantrella , pichella, barrala, chorrillo, canti, marraixo, y mes noms |
Botijo |
| cañís (de caña, dos metros per mich metro y atres medides) |
cañizo, de cañas |
| Cap / cap damún del coll / no ña cap misto |
Cabeza / ningún , ninguna cerilla |
| cap a |
hacia,para |
| capa , capes , roba |
capa , capas, ropa |
| capá,capo, capes, cape,capem, capeu o capau, capen (collons) |
capar, vasectomía |
| Caparra |
Garrapata |
| carantoñes , mimos |
mimos, carantoñas |
| carbassa , carbasses , badoc es la flo de la carbassera |
calabaza , calabazas |
| Carbaza ,carbassa / de carbassa, en poca ña massa |
Calabaza |
| Cariñá |
Añorar |
| carquiñol, carquiñols |
Carquiñolis ? Pastas con almendras enteras, muy duras. |
| Carrechá , carrechadós |
Acarrear , apero para mulas,burros |
| carrechadós |
apero para transportar con equino |
| carregá |
cargar |
| cart , cart de tres punches |
cardo |
| cartó (papé), cartó de vime ,com un cabás |
cartón , parecido a un capazo |
| cas de un ferramén |
parte de metal trasera de una herramienta ,azada |
| casás , caso ,cases , case , casem , caseu o casau , casen |
casarse |
| castañoles |
castañuelas |
| Cataluña |
Cataluña |
| Cataluña |
Cataluña |
| Caterva |
Multitud de personas o animales |
| catre , llit |
catre , cama |
| cau , cachapera (conill) |
refugio , madriguera |
| caure |
caer |
| caure, caigo, caus, cau, caém, caéu, cáuen – caiga, caigues, caigue, caiguém, caigáu, cáiguen – caigut, caiguda |
Caer – caído, caída |
| caussá |
causar |
| cavá, cavo, caves, cave, cavém, cavéu, cáven – cavat, cavada |
cavar, cavado, cavada |
| cavegueta , eixada, aixada, eixadella, aixadella |
azada |
| Chambergo |
Chaqueta o abrigo (que te queda muy mal) |
| Chambra |
Blusa |
| Chandre , gendre |
Yerno |
| chapotejá |
Revolver en el agua salpicando alrededor / chapotear |
| Chau ,jau |
Yugo para uncir el par de la junta |
| chauchá, aixó me chauche, no me chauche |
gustar |
| chauche , no me chauche,no me agrade, o me apetix |
no me gusta |
| Cheminera , Chaminera , enchumenera |
Chimenea (principalmente para denominar las antiguas chimeneas acampadas del fuego bajo de troncos de leña, aunque también se denominan así las demás. |
| Chens , gens |
Nada, ni siquiera un poco |
| Chermá, chermana , Germá, Germana |
Hermano, hermana |
| Chinoll ,ginoll / a ginollons cullía codoñs |
Rodilla / de rodillas cogía membrillos |
| chirigol |
pisto , verdura,comida |
| Chirnet |
Pequeña herida o corte |
| Chisquero (mechero) |
Encendedor de mecha |
| Chit , rechito |
Tallo nuevo, retoño. |
| Chorrá , chorradeta , chorret , chorrada |
Pequeña cantidad o chorro de aceite, vinague o de cualquier otro es liquido |
| Chová |
Superficie de terreno equivalente al labrado de un día con caballerías mayores |
| chufa , chufes , horchata |
chufa , s, horchata |
| Chuflá ,chulá |
Silbar (y también copular). |
| chulá ,chulo, chules,chule,chulem, chuleu o chulau,chulen |
silbar, también follar |
| chulet |
silbato |
| chulit |
silbido |
| chulla de carn |
chuleta de carne |
| churís, churíssos, chorís, choríssos |
chorizo, chorizos |
| Chusticia , justíssia |
Justicia |
| Cibá ,sibá,sibada |
Cebada |
| Ciduricha , saduricha |
Ajedrea. Hierba aromatica usada en la conservación de las aceitunas verdes. |
| Cigüeña , cigüeñes |
cigüeña |
| Cingle , single |
Montaña de roca (peñasco) |
| classificá |
clasificar |
| clatellada |
golpe en la nuca |
| Coa |
Cola, rabo |
| Cobertera |
Tapadera de una vasija |
| Cobertó (llit) |
Manta para la cama, muy basta y hecha a mano |
| cobertora , tapa |
tapa de ollas,tapadera |
| cobrá |
cobrar |
| Coca , coc |
Torta, dulce o salada |
| Coci |
Vasija de barro grande utilizada antiguamente para hacer la "colada" |
| codoñ , codoñat |
membrillo, dulce de membrillo |
| col en pataca |
col con patata |
| colá, colo, coles, cole, colem, colau o coleu, colen |
colar un líquido, marcharse |
| colifló , coliflós |
coliflor |
| collons , ostia , joder, jodó |
Exclamación de sorpresa |
| colocá |
colocar |
| colom |
paloma |
| colse |
codo |
| colse |
codo |
| cométre |
cometer |
| compará, comparo, compares, compare, comparém o comparám, comparéu o comparáu, compáren – comparat, comparada, acomparat, acomparada, vore assemellá |
comparar, comparado, comparación, parecido a (acomparat) |
| compartí, compartixgo, compartíxes, compartíx, compartím, compartíu, compartíxen – compartit, compartida, compartimén, comparassió |
compartir, compartido, compartimento |
| completá, completo, completes, complete, completém o completám, completéu o completáu, compléten – complet, completat, completada |
completar, completo, completado |
| comprá, crompá – compro, compres, compre, comprém o comprám, compréu o compráu, cómpren, crompo, crompes, crompe, crompém, crompéu, crómpen |
comprar |
| comprobá, comprobo, comprobes, comprobe, comprobém o comprobám, comprobéu o comprobáu, compróben – comprobat, comprobada, comprobassió |
comprobar |
| cona , Ulldecona , Uyldecona valensiá antic |
corteza , Ojo de corteza, Ulldecona en Tarragona |
| Conca |
Recipiente grande, generalmente de latón u otro metal parecido para hacer la colada |
| concarás , enfrentás |
concararse , enfrentarse |
| conectá, conecto, conectes, conecte, conectém o conectám, conectéu o conectáu, conécten – conectat, conectada, conecsió |
conectar, conectado, conexión |
| conéixe, coneixco, conéixes, conéix, coneixém, coneixéu, conéixen – conegut, condeguda, coneiximén (quixal del coneiximén) |
conocer, conocido, conocida, conocimiento |
| confirmá, confirmo, confirmes, confirme, confirmám o confirmém, confirmáu o confirméu (tos confirméu), confírmen – confirmat, confirmada, confirmassió |
confirmar, confirmado, confirmación |
| Conill , Cunill , cachap |
Conejo , gazapo |
| conill, cachap |
conejo, gazapo |
| conseguí, conseguíxco, consegíxes, conseguíx, conseguím, conseguíu, conseguíxen – conseguit, conseguida, consecussió |
conseguir, conseguido, consecución |
| considerá, considero, consideres, considere, considerém o considerám, consideréu o consideráu, considéren – considerat, considerada, considerassió |
considerar, consideración, considerado |
| consistí |
consistir |
| construí (fé obra, obrá) |
construir (obrar, hacer una obra) |
| consumís , solsís es caure una casa |
Reducirse, disminuir, consumirse |
| Contá – contat, contada, cuento, cuenta |
contar, contado, cuento, cuenta |
| Contactá – contactat, contactada, contacte |
contactar, contacto,contactado |
| Contíndre, contensió - aguantá - aguante |
contener (aguantar) aguante, contención |
| Continuá – continuassió |
Continuar , continuación |
| continuá, continúo, continúes, continúe, continuém o continuám, continuéu o continuá, continúen – continuát, continuáda |
continuar, continuado, continuada |
| Contribuí - contribussió, contribuít, contribuída |
Contribuir , contribución |
| controlá, controlo, controles, controle, controlém o controlám, controléu o controláu, contrólen – controlat, controlada, control |
controlar, control, controlado |
| Convertí, convertixco, convertíxes, convertíx, convertím, convertíu, convertíxen |
convertir |
| Convidá – convido, convides, convide, convidém o convidám, convidéu o convidáu, convíden – convidat, convidada – convit |
invitar, convite, invitado, invitada |
| Convoyá |
Hacer mucho agasajo a los visitantes |
| cop |
golpe |
| copiá, copio, copies, copie, copiém o copiám, copiéu o copiáu, cópien – copiat, copiada, cópia |
copiar, copia, copiado |
| coranta |
cuarenta |
| corbata, corbates |
corbata, s |
| corda, cordes |
cuerda, s |
| Cordé |
Cordero |
| cordé, cordés |
cordero, s |
| cormull , omplí algo a cormull |
colmo , lleno del todo |
| cormull, a cormull , ple hasta dal , caramullo en aragonés |
lleno hasta el borde |
| Corp , corb |
Cuervo |
| corre , córrego,corres,corre,correm, correu, corren |
correr |
| Córre , córres – (me) córrego, córres, córre, corrém, corréu, córren – corrén (gerundio) – corregut, correguda (tamé carrera), corregudes de sacs, de bous, - si yo correguéra, correguéres, correguére, correguérem, correguéreu, correguéren – yo haguera corregut, tú hagueres corregut, - yo correría, correríes, correríe, correríem, correríeu, correríen |
correr, corrido, corrida, corriendo, si yo corriera o corriese |
| Corregí, corrigí – corregixco, corregíxes, corregíx, corregím, corregíu, corregíxen – correcsió, corregit, corrigit, corregida, corrigida |
corregir, corrección |
| Coscurro , Un coscurro de pa y olives |
Trozo de pan, normalmente el canto |
| Cosí, Cosina , cusí, cusina / contra mes cusins, mes a dins |
Primo, prima / cuanto más primos, más adentro |
| costá, váldre – aixó val 10 euros, aixó coste 10 euros – ha costat 5€, me coste 10€, cuán val este magre? 15€/kilo - |
costar (valer) |
| cotó ( de minuts diem cotón) |
algodón |
| coure, coc,cous,cou, coem, coeu, couen |
cocer |
| cóvec (carré de Ráfels) |
? |
| creá, fé – creo, crées, crée, creém, creéu, créen – creat, creada, creán (gerundio) – si yo creára, creáres, creáre, creárem, creáreu, creáren – si yo haguera creát – yo crearía, crearíes, crearíe, crearíem, crearíeu, crearíen - |
crear (hacer), creado, creada, creando, creara o crease etc |
| Creixe - creixca, creixques, creixque, creixcám, creixcáu, créixquen – creixco, creixes, creix, creixém, creixéu, créixen |
crecer |
| Créixe – yo creixco, créixes, creix, creixém, creixéu, créixen – creixcut (un chiquet, lo pa), creixcuda (del riu, una mosseta) – si yo creixquera, creixqueres, creixquere, creixquérem, creixquéreu, creixquéren – yo creixería, creixeríes, creixeríe, creixeríem, creixeríeu, creixeríen – creixén (gerundio) |
crecer, creciendo, crecido, crecida |
| cremá , cremo, cremes, creme, cremem o cremam, cremeu o cremau, cremen |
quemar , cremar antiguo |
| cremá, cremás – yo (me) cremo, cremes, creme, cremém o cremám, creméu o cremáu, crémen – cremat, cremada |
Quemar, quemado, quemada, quemazo |
| Crestá la mel del eixám , de la bresca (sera de les abelles) |
sacar la miel del enjambre (cera de las abejas) |
| Créure – crec, creus, creu, creém, creéu, créuen – cregut, creguda – si yo creguera, cregueres, creguere, creguérem, creguéreu, creguéren – yo creuría, creuríes, creuríe, creuríem, creuríeu, creuríen – yo mu haguera cregut - creén (gerundio) |
creer, creído, creída, creyendo |
| creure, crec, creus, creu, creém, creéu, créuen – crega, cregues, cregue, cregám, cregáu, créguen – cregut, creguda |
Creer – creído, creída |
| criba , aré , sedás, porgadora |
criba, cedazo, |
| cridá |
gritar |
| Cridá – crido (quirdo), crides (quirdes), cridém o cridám (quirdém o quirdám), cridéu o quirdáu, críden o quírden – cridat, quirdat, cridada, quirdada – si yo cridára, cridáres, cridáre, cridárem, cridáreu, cridáren – te hauría cridat – si me hagueres cridat - |
llamar a alguien (por teléfono también) |
| Crusá – cruso, crúses, crúse, crusém o crusám, cruséu o crusáu, crúsen – crusat, crusada – si yo crusara, crusares, crusare, crusárem, crusáreu, crusáren – yo haguera crusat – yo crusaría,crusaríes, crusaríe, crusaríem, crusaríeu, crusaríen – CREU (cruz) |
cruzar, cruce, cruz, cruzada, cruzado, cruzaría, cruzarías, cruzara o cruzase |
| cuatre |
cuatro |
| Cubrí – cubrixco, cubríxes, cubríx, cubrím, cubríu, cubríxen – cubert, cuberta – si yo cubriguera, cubrigueres, cubriguere, cubriguérem, cubriguéreu, cubriguéren – cubrín (g) |
cubrir, cubierto, cubierta, cubriendo |
| cuc , cucs / cagá lo cuc |
gusano / sanar de una enfermedad (digestiva) |
| cuerno, cuernos, baña, bañes |
cuerno, cuernos |
| cuina |
cocina |
| cuiná |
cocinar |
| cuiná , cuino, cuines, cuine, cuinem, cuineu o cuinau, cuinen |
cocinar |
| Cuisa , Cuixa |
Muslo |
| cuixí |
almohada |
| cullerot |
renacuajo |
| cullí la cullita o cullida, cullgo, culls, cull, cullím, cullíu, cúllen – cullit, cullida |
recolectar |
| cuñat ,cuñada |
cuñado ,cuñada |
| cuquet |
gusanillo |
| cusí , cusgo, cuses,cus, cusim, cusiu, cusen |
coser |
| cusigañes, cusigolles, pesiguañes, pesigolles,gochet (La Fresneda), Cussigañes, Pessiguañes, Pessigolles, Cosiguañes, Cosigues, cosiguetes,cossigoletes, cosigoletes |
cosquillas |
| Dalla , dalles |
guadaña |
| Denegá – t´hay dit que no |
denegar |
| depéndre de – yo depeng de, depenc de – depéns, depén, |
depender |
| desaparéixe |
desaparecer |
| desarrollá |
desarrollar |
| descansá de no fé res |
descansar |
| DESCORCHOLÍ , despullat , en pilotes, en piloteta (Litera) |
desnudo, en pelotas |
| descriure |
describir |
| descubrí |
descubrir |
| desleí , dissoldre , desfé |
deshacer , disolver |
| desmanegat, desmanegada (una cosa, persona, sense mánec) |
deshecho, cansado, destartalado |
| después |
después |
| dessichá, dessich |
desear |
| dessidí |
decidir |
| Dessustansiat , dessustansiada |
Persona insulsa, patosa, simple y sin sustancia. |
| destruí, assolá, solsí, etc |
destruir |
| desullá la viña |
quitar los “ojos” de la vid, viña, |
| detestá no se diu, me fa vómit, me fa escrúpol, no me agrade gens, etc |
detestar |
| deu , Déu |
diez , Dios |
| Deu , diau |
diez |
| Deure – dec, deus, deu, debém, debéu, déuen – debut, degut, debuda, deguda – deuría – deguéra, deguéres |
deber |
| Devall , davall, deball, daball |
debajo |
| di |
decir |
| di, dic, dius, diu, diem, dieu, diuen |
decir |
| día , díes |
dìa , días |
| Dibuixá – dibuix |
dibujar |
| Dilluns , Dimarch , Dimecres , Dichaus, diviandres, dissabte , dumenche (Torrevelilla, Valjunquera), dimats, dijous, divendres, domenge |
días de la semana |
| dilluns, fabes a muns, dimats, fabes a grapats, dimecres, fabes seques, dijous, fabes en ous, divendres, fabes tendres, dissapte, fabes en recapte, domenge, lo moc te penje |
dicho con los dias de la semana y las habas |
| dirigí |
dirigir |
| Disabde , dissapte |
Sábado |
| discuti |
discutir |
| disfrutá, chalá, passáu be, |
disfrutar |
| dispará (fótre una escopetada) |
disparar |
| disseñá |
diseñar |
| dit (de la má), dits , dit del verbo di, dites |
Dedo, dedos - dicho, verbo decir, dichos |
| Diviandres , divendres |
Viernes |
| dividí |
dividir |
| dixá |
dejar |
| Dixá - dixás, yo me dixo, dixes, dixe, dixém o dixám, dixéu o dixáu, díxen – dixat, dixada |
dejarse, dejar, dejado, dejada |
| doblegá |
doblar |
| dolén , dolenta , dolens |
enfermo , enferma |
| Dols , dolsa , dolsaina |
Dulce , golosina |
| Doná – dono, dones, done, doném o donám, donéu o donáu, dónen - donara, donares, donare, donárem, donáreu, donáren |
dar |
| Doná – dono, dónes, dóne, doném o donám, donéu o donáu, dónen – donat, donada – si yo donára, donáres, donáre, donárem, donáreu, donáren – yo donaría, donaríes, donaríe, donaríem, donaríeu, donaríen – donán (g) |
dar, dando, dado, dada |
| Dona, dones |
mujer, mujeres, esposa, esposas |
| donás cuenta, acatás |
darse cuenta |
| dormí |
dormir |
| dormí , dórmigo, dorms, dorm, dormim, dormiu, dormen |
dormir |
| dorondón,paora, broma, niebla,boira |
escarcha helada en los árboles |
| dos |
dos |
| dotse, dotsena, dotze, dotzena |
doce, docena |
| dragó |
dragón |
| Drap, los draps |
Trapo inservible usado, generalmente, para la limpieza hogareña. |
|
|
| Dret , dreta |
derecho, derecha, de pie, derecho legal |
| dropina |
vagancia , ser vago |
| dropo , dropa, dropos, dropes |
vago , vaga |
| dropina |
pereza |
| dú – duc, dus, du, duém, duéu, dúen – dut, si yo duguera, dugueres, duguere, duguerem, duguereu, dugueren - vore verbo portá – DU sense tilde, dura |
llevar algo a algún sitio – duro, dura |
| Dumenche , domenge |
Domingo (día del Sol) |
| durá |
durar |
| églogues |
églogas |
| éissa |
esa |
| éisse |
ese |
| eixam de abelles, abella |
enjambre de abejas, abeja |
| eixecá, aixecá, alsá, eixecás, aixecás, alsás – yo me eixéco, eixéques, eixéque, eixequém o eixecám, eixequéu o eixecáu, eixéquen – si yo me eixecara, eixecares, eixecare, eixecárem, eixecáreu, eixecáren – yo me eixecaría, eixecaríes, eixecaríe, eixecaríem, eixecaríeu, eixecaríen - |
levantar, alzar |
| eixecá, eixecás - me eixeco, te eixeques, se eixeque, mos eixecám, tos eixequéu, se eixéquen – eixecat, eixecada – eixecán (g) – eixecara, eixecáres, eixecáre, eixecárem, eixecáreu, eixecáren |
levantar , levantarse, levantando, levantado, levantada |
| eixérrit , fem, femé |
estiércol , estercolero |
| éixos, eixes, eixos, eixes |
esos, esas |
| eleméns, elemén |
elementos, elemento |
| Embassadó , embut |
Embudo |
| Embolicá - embolico, emboliques, embolique, emboliquém o embolicám, emboliquéu o embolicáu, embolíquen – embolicat, embolicada – embolicán / embolíca (imperatiu) |
Embrollar, confundir, liar |
| embossinat, embossinada, per un bossí (mos de algo) |
atragantado, atragantada, mordisco de algo |
| embustero, embustera, mentirós, mentira (embuste) |
mentiroso , embuste, mentirosa, embustero, embustera |
| empalagá , empalagós,empalagosa |
difícil de tragar, empalagoso |
| Empastrá – empastrás – empástro, empástres, empástre, empastrém o empastrám, empastréu o empastráu, empástren – empastrán – empastrára, empastráres, empastráre, empastrárem, empastráreu, empastráren - |
empastrar , golpear, romper,etc |
| empeltá – empelto, empeltes, empelte, empeltém o empeltám, empeltéu o empeltáu, empélten – empel, empeltat, empeltada – empeltán – empeltara, empeltares, empeltare, empeltárem, empeltáreu, empeltáren - |
Injertar , injertado, injerto |
| En tú / en ell / en mí / en ella / en vatros / en ells / en elles / en natros / en coche |
Contigo, conmigo, con ellos, con ellas, con vosotros, con nosotros / en coche, con coche |
| encará, concará, encarás |
encarar |
| encrusa y martell per a picá la dalla |
instrumento para repicar la hoja de la guadaña junto con el martillo |
| Endeñat |
Herida infectada |
| Endiñá - yo te endiño, endiñes, endiñe, endiñém o endiñám, endiñéu o endiñáu, endíñen – endiñán (g) – endiñara, endiñares, endiñare, endiñárem, endiñáreu, endiñáren |
Meter un tanto en el juego, un golpe en una pelea... |
| enfilá, enfilás, enfilo, enfiles, enfile, enfilém o enfilám, enfiléu o enfiláu, (se) enfílen – enfilat, enfilada |
trepar, subir, dirigirse a |
| enforismo, enfadás, atufás, se ha enfadat, se ha atufat, me fico a sen, cabrejás – enfado, enfades, enfade, enfadém o enfadám, enfadéu o enfadáu, enfáden – enfadánse (g) |
enfadarse, enfadándose, enfadado, enfadada |
| Enganchá, enganchás - yo (me) engancho, enganches, enganche, enganchém o enganchám, enganchéu o engancháu, engánchen - enganchat, enganchada – qué enganche mes que un gancho? Los collóns de un mico, que enganchen com mil y pico. |
enganchar, engancharse, pelearse |
| enriure , men enric, ten enrius, sen enriu, mon enriém, ton enriéu, sen enriuen (vore riure) – enriénsen - |
reirse , reir, riendo |
| enrollá |
enrollar |
| ensanginada, ensaginada, sagí |
pasta con manteca (sagí) de cerdo, mantecado con anís, anissette |
| enséndre, enséndres - enseng, enséns, ensén, enseném, ensenéu, ensénen – ensés, ensesa – ensenén – ensenguera, ensengueres, ensenguere, ensenguérem, ensenguéreu, ensenguéren – yo haguera ensés |
encender, encendido, encendida, encendiendo |
| enseñá, mostrá, amostrá |
enseñar |
| Ensobiná , ensobinás (supino) – la mula s´ha ensobinat, me vach ensobiná y la faena va sé meua de eixecám |
Enredarse, caerse patas arriba sin poder levantarse |
| ensumá, aulorá - auloro, aulores, aulore, aulorém o aulorám, auloréu o auloráu, aulóren – aulorat, aulorada – ensumo, ensumes, ensume, ensumém o ensumám, ensuméu o ensumáu, ensúmen – ensumat, ensumada |
oler |
| enténdre |
entender |
| entregá |
entregar |
| entrená |
entrenar |
| Entropessá, tropessá – yo (me) entropesso, entropésses, entropésse, entropessém o entropessám, entropesséu o entropessáu, entropéssen – entropessada, entropessat – entropessára, entropessáres, entropessáre, entropessárem, entropessáreu, entropessáren – entropessán (g) – entropessó, entropessada, entropessá (acursat) |
tropezar, tropezando, tropiezo, tropezado, tropezón |
| Época, époques |
época, épocas |
| Erm , erma |
Yermo , yerma |
| esbarrá, esbarrás – (me) esbarro, esbarres, esbarre, esbarrém o esbarrám, esbarréu o esbarráu, esbárren – esbarrat, esbarrada – esbarrára, esbarráres, esbarráre, esbarrárem, esbarráreu, esbarráren |
espantar |
| esbarrapardals, esbarrá pardals, estaquirot – espantapájaros |
espantapájaros, estaquirote ? |
| esbordá la viña , desbordá – esbordo, esbordes, esborde, esbodém o esbordám, esbordéu o esbordáu, esbórden – esbordán – esbordára, esbordáres, esbordáre, esbordárem, esbordáreu, esbordáren |
quitar de la vid ramitas, junto a podar |
| escadors , d'escadors, escudors |
sin pareja, desparejado, que sobra de una suma |
| Escagarzat , escagarsat (cagá), escagarsada |
Cobarde, Miedoso y tambien tener diarrea, sobre todo los conejos |
| escamarrá, escarramá, espatarrá, espatarrás, escarramás, escamarrás, - escamarro, escamarres, escamarre, escamarrém o escamarrám, escamarréu o escamarráu, escamárren |
abrirse de piernas, despatarrarse |
| Escaparrá |
Echar de mala forma |
| escarransit, escarransida |
flaco y débil |
| Esclafá , esclafás – esclafo, esclafes, esclafe, esclafém o esclafám, esclaféu o esclafáu, escláfen – esclafán – esclafat, esclafada – yo esclafára, esclafáres, esclafáre, esclafárem, esclafáreu, esclafáren |
Romper, escachar |
| Esclafitá , esclafí, esclafitada |
Bofetada / sonar fuerte |
| escoltá, sentí – escolto, escoltes, escolte, escoltém o escoltám, escoltéu o escoltáu, escólten – escoltat, escoltada – oít (oido) |
oir, escuchar, oído, escuchado |
| escomensá |
comenzar |
| escomensá |
empezar |
| escriure |
escribir |
| Escudella , escudelles |
Vasija de media esfera utilizada antiguamente para servir la comida y también como plato que podría ser de barro o de madera, hecha esta última artesanalmente. |
| Escurzó , escursó, escursóns |
víbora, víboras |
| esgarrifá / esgarrifós / aixó me esgarrife, yo me esgarrifo, esgarrifes, esgarrife, esgarrifem, esgarrifeu, esgarrifen |
espeluznar , espeluznante |
| esglayat, esglayada, esglaiat, esglaiada, esglayats, esglayades |
casi helado de frío o con mucho miedo |
| esgorfa, perchi (Portellada y atres puestos), golfes, algorfa |
desván |
| esmolá , esmolet , home que esmoláe pels pobles en una moto y una pedra redona, en una “ocarina” cridáe a la gen |
afilar , afilador |
| esparvé , esparvés / de pares mussols, fills esparavés (Litera) / mussol es tonto a La Litera / mussol, mussola es lo mote de los de Fórnols |
milano (ave), cernícalo ? |
| espavilat , espavilada, espabilat, espabilada, espabil |
espabilado , espabilada, avispado, avispada |
| espentá |
empujar |
| espenta, espentes, - espentá - espento, espentes, espente, espentém o espentám, espentéu o espentáu, espénten – espentat, espentada – espentára, espentáres, espentáre, espentarem, espentáreu, espentáren – haguera espentat – espentán (g) |
empujón, empujar, empujado, empujando |
| esperá, aguardá |
esperar |
| Espessá - espesso, espésses, espésse, espessém o espessám, espesséu o espessáu, espéssen – espés, espessa – espessaría, espessaríes, espessaríe, espessaríem, espessaríeu, espessaríen – yo haguera espessat lo chocolate – espessán |
espesar, espeso, espesado, espesa, espesada, espesando |
| Espígol , espigolá (buscá espígol) – espigolejá es buscá les ameles, olives de una cullita que han quedat al monte. |
lavanda, espliego |
| Espill , espills – espejismo |
Espejo , espejos – espejismo |
| espinac , espinacs, espinall, espinai, etc |
espinaca, espinacas |
| esplanissada (a la esquena), esplanissades |
manotazo (en la espalda), manotazos |
| espolsá (pols) – espolso, espolses, espolse, espolsém o espolsám, espolséu o espolsáu, espólsen – espolsat, espolsada – espolsán – espolsaría, espolsaríes, espolsaríe, espolsaríem, espolsaríeu, espolsaríen – yo te haguera espolsat |
Sacudir el polvo u otra cosa , polvo |
| Esportó , cartó de vime |
Aparejo hecho de esparto para llevar la carga las caballerías |
| espullissá , despullissá, traure pullíssos |
podar , quitar chupones |
| esquella, esquelles, esquellotada, esquellot |
campana para vacas, esquila, esquilada (en una boda) |
| esquena , espala, Fondespala, Fuentespalda |
espalda, lomo, Fuentespalda |
| Está – estic, estás, está, estém o estám, estéu o estáu, están – estat, estada – estiguera, estigueres – estaría, estaríes – están (g) |
estar, estando, estado, estada |
| establís |
establecerse |
| estall, a estall, a destall |
estajo, destajo, a destajo |
| estamordit, estamordida |
casi sin conocimiento (puede usarse a casi helado de frío) |
| Estenazes , tenasses, mordasses |
Tenazas |
| esténdre, esteng o estenc, esténs, estén, esteném, estenéu, esténen – esténdres, yo me hay estés tot lo llarg que soc, ell se va esténdre tot lo llarg que ere |
tender (la ropa) – caerse |
| éstes, éstos |
estas, pronombre demostrativo, estos |
| estimá, vóldre, “amá” - estimo, estimes, estime, estimém o estimám, estiméu o estimáu, estímen – estimat, estimada, estimassió |
Amar, estimar, estimado, estimada, estimación |
| estisores, estirores, tisores, tirores |
tijera, tijeras |
| estolladó , estanca (que no dixe passá l'aigua) |
tajadera en una acequia |
| estopeng, estopenc , estopenca (carn) |
difícil de tragar , carne con fibras (jasco en aragonés) |
| estossolá , tossoló = tozolón – yo me estossolo, me hay estossolat, estossoles, estossole, estossolém o estossolám, estossoléu o estossoláu, estossólen – estossolada – estossolaría, estossolaríes, estossolaríe, estossolaríem, estossolaríeu – yo me haguera estossolat – estossolán (g) |
Despeñar, lanzar con fuerza a un animal contra el suelo o una pared para matarlo, estozolarse, darse un gran golpe cayendo |
| estral, destral, estraleta, destraleta, astral, estrals, destrals, estraletes, destraletes, astrals |
Hacha, hachas |
| estrapalussi |
mucho ruido al caerse algo, vajilla, etc |
| estretí, fé mes estret |
estrechar |
| Estronchiná (troncho = trong de la col) |
Hacer o hacerse trizas |
| estudiá (adepéndre) |
estudiar |
| evitá |
evitar |
| examiná |
examinar |
| exigí |
exigir |
| existí |
existir |
| Éxit , éxits |
éxito, éxitos |
| exitá, excitá |
excitar |
| experimentá |
experimentar |
| explicá |
explicar |
| expresá |
expresar |
| extrangé, mote de los de La Portellada, estrangé, extragera, estrangera |
extranjero, extranjera |
| extrañá |
extrañar |
| faba , fabes, fava, faves |
haba, habas |
| fach , fageda / lo fach pare dels Ports de Beseit / ¿Qué fach, pare, sego o arrenco ? (verbo fé) |
haya , hayedo / qué hago padre, sego o arranco ? |
| Falaguera , falagueres |
helecho, helechos |
| falcá , falco, falques, falque, falquém o falcám, falquéu o falcáu, fálquen - falcat , falcada – yo falcaría, falcaríes, falcaríe, falcaríem, falcaríeu, falcaríen – yo haguera falcat – falcán (g) |
acuñar , poner una cuña, tope / acuñando, poniendo una cuña |
| Falcó , falcóns |
Halcón, halcones |
| fam , gana / chiquet que badallae, tens son ? No, ting fam ! |
hambre |
| Fardacho , esfardacho (sargantana = lagartija) |
lagarto (lagartija = sargantana) |
| Farfallós , farfallosa |
Tartamudo, tartamuda |
| Farina , farines |
Harina, harinas |
| Fart |
Harto. (De comida o entre otros conceptos). |
| fart , farta , acontentat |
harto , harta, lleno de comida |
| fasí, farsí,farsimenta |
embutir, embutido |
| fé aná |
usar, utilizar, emplear |
| fé mal , yo fach mal, tú fas mal, ell fa mal, natros fem mal, vatros feu mal, ells fan mal, - me ha fet mal lo vi o lo vime – fén mal (gerundio) – faría mal, faríes, faríe, faríem, faríeu, faríen |
dañar, hacer daño |
| fé, fach, fas, fa, fém, féu, fan – faiga, faigues, faigue, faiguém o faigám, faiguéu o faigáu, fáiguen |
hacer |
| feche, feches, fechet, fechets |
hígado, hígados, higadillo |
| Feis o Feix |
Fajo de ramas o de mies. |
| Fem |
Estiercol, fiemo |
| Fem , aná fén fem, femé, femera |
estiércol, fiemo, ir haciendo fiemo, estercolero |
| Femé |
Estercolero |
| femella |
fémina, hembra |
| Fenaz , fenás |
Hierba mala que crece en los campos, parecida al heno. |
| feo , fea |
feo , a |
| ferí |
herir |
| Ferí - ferixco, ferixes, ferix, ferím, feríu, feríxen – feriguera, ferigueres, feriguere, feriguérem, feriguéreu, feriguéren - ferit, ferida |
herir, herirse - herido, herida |
| ferro |
hierro |
| festa , festes |
fiesta ,s |
| feste fotre |
jódete |
| Figa |
Mujer sosa y también higo , fruto de la higuera. / vagina,vulva |
| Figuera |
Higuera |
| fill , filla , fills , filles |
hijo , hija ,hijos , hijas |
| fill, filla, fills, filles |
hijo, hija, hijos, hijas |
| Finestra |
Ventana |
| fito fito, poc a poc |
poco a poco |
| flama , flames |
llama |
| flare , flares |
monje , s, |
| flat |
olfato |
| flat, auló, tuf (mala auló), tufarrina, corrompina, pudina (del verbo putí) |
olor, sentido del olor, mal olor, hedor, tufo |
| fluix, fluixa, fluixos, fluixes |
flojo, floja, flojos, flojas |
| Foc , foguera |
fuego , hoguera |
| follanius |
persona que hurta los nidos, los huevos |
| Fondespala |
Fuentespalda |
| fondo, al fondo |
hondo , en lo hondo, en el fondo |
| fonoll |
hinojo |
| Forat |
agujero |
| forca |
horca, herramienta |
| forcó (per a tallá romigueres en fals) |
pequeña horca hecha con una rama, forma de u delante, para cortar zarzas con hoz |
| formá |
formar |
| Fórnols |
Fórnoles |
| forro, forra (buit, buida) |
vacío, vacía |
| forrollat |
cerrojo , ferrojo antiguo |
| forsá |
forzar |
| forsut , forsuda |
forzudo,a |
| fort , forta , forts , fortes |
fuerte |
| fortins , Cabrera a Beseit |
fortines |
| fotre,fótego,fots, fot, fotem,foteu,foten |
joder, pegar, meter,muchos significados |
| fregí , frixgo, fregixes, fregix, fregim, fregiu, frixen |
freir |
| fregits , La Fresneda |
fritos, mote de La Fresneda |
| fréstec , furo |
huraño, el que huyedel trato con la gente, desaborío |
| Fuchí , fugí |
huir |
| fulla , fulles |
hoja |
| Fumarro , sigaro |
Cigarro |
| furo , fiera, fréstec |
animal no domado, salvaje, fiera, persona huraña |
| gabarrera, picaesquenes, picá esquena, gavarrera, |
rosa canina , escaramujo |
| gacho |
alcaudón , pegarrebordas |
| galet , beure al galet, beure en porró o cantrella sense chupá, desde una distansia |
beber en porrón o botijo desde una distancia |
| galipán |
? |
| Gallarofa ,ballarofa |
Envoltura de la mazorca del maiz |
| gamuños |
cojones como puños , es broma |
| gancho, qué enganche mes que un gancho ? Los collons de un mico, que enganchen com mil y pico |
gancho |
| Gañolá , gañolo, gañoles, gañole, gañolém o gañolám, gañoléu o gañoláu, gañólen – gañol |
llorar , quejarse, gimotear, lloriquear / gañir, aullar (perro, lobo) |
| garbí , garbinada (en núgols) |
Uno de los vientos |
| Garganchó |
Garganta; todo el conducto de la tráquea |
| garnacha |
garnacha, tipo de uva |
| Garranchal |
Bancal pequeño o estrecho y generalmente improductivo o yermo. |
| Garrós |
Persona o animal con las piernas torcidas |
| garsa (urraca) |
urraca |
| Garza , garsa |
Urraca |
| Gat , gata |
gato |
| gatera |
hueco para el gato en una puerta |
| gatina , gatera a Balears |
borrachera |
| gaviñet (no digau cuchillo) – gabiñet |
cuchillo |
| gemegá , gemego, gemegues, gemegue, gemeguém o gemegám, gemeguéu o gemegáu, geméguen – gemeg o gemec |
quejarse, gemir |
| gen (la) |
gente |
| gendre |
yerno |
| gens (gens ni mica) |
nada (de nada) |
| Gínjol, chínchol |
azufaifo, azofeifa, azofaifo, Jujube, Chichindra , azufaifa, azofeifa, jínjol ,guínjol, jíjol (jíjoles en plural) |
| Ginoll , chinoll, ginolls, a ginollóns cullía codoñs |
rodilla |
| ginollada |
rodillazo |
| girá, giro, gires, gire, girém o girám, giréu o giráu, gíren – girat, girada, giro |
girar, giro, girado |
| gitam ,dictamnus albus |
dictamo real, fresnillo |
| glera (riu , roca), riu sec ple de pedres |
cauce seco del río con pedegal |
| golpejá , colpejá, fótre cops, pegá cops |
golpear |
| golpejá, fótre cops |
golpear |
| Golut , goluda - laminero - llaminé, llaminera |
Goloso, golosa |
| Gorrino , gorrina, tossino, tossina, marrano , marrana, guarro , guarra, gorrindongo, guarrindongo, - porc, porca |
Cerdo , guarro, marrano, asqueroso |
| gos, goz a La Codoñera, Torrevelilla |
perro |
| Goz , gos |
Perro |
| gra (sereal o de la pell) |
grano (cereal o piel) |
| grabá |
grabar |
| grabá, grabo, grabes, grabe, grabém o grabám, grabéu o grabáu, gráben – grabassió |
grabar |
| Grané , granés |
Granero, sitio para guardar el grano. También suele llamarse así al desván. |
| grapissos (de gra, grans) |
en el grano de cereal, trozos inservibles mezclados |
| grasiosa (de paperet, de papé,litines,soda,seltz) |
gaseosa (soda) |
| grava |
grava |
| grave |
grave |
| gualla , codorniu |
codorniz |
| guañá |
ganar |
| guardá |
guardar |
| gueña, gueñes |
embutido hecho con partes de la cabeza del cerdo |
| Guit |
Que tira coces |
| guitarra (pa en oli de oliva, redó, aplanat) |
pan con aceite de oliva, forma redonda plana |
| guixes , guixa , guixera , farinetes , lo tramús es algo diferén // pataques, pataques, guixes y sigrons, qué bones, qué bones, qué bones que son. Viva la comare, viva lo balladó,viva la trompeta del siñó retó, (que minge xxx y cague meló) |
almorta , como un haba, gachas se hacen con harina de esta legumbre |
| gust |
gusto |
| habilitá |
habilitar |
| hasta |
hasta |
| home, hómens, homes, homenet (y cagamandurries) |
hombre, hombrecillo y cagabandurrias |
| identificá |
identificar |
| imaginá |
imaginar |
| importá |
importar |
| importá, aixó no te importe, aixó no te fot res, aixó no va per a tú, algo me importe, importán, importanta, importat (tamé verbo importá una mercansía) |
concernir, importar, importante, importado |
| incluí |
incluir |
| incrementá, aumentá – incremento, aumento, incrementes, aumentes, incremente, aumente, incrementém o incrementám, aumentém o aumentám, incrementéu o incrementáu, aumentéu o aumentáu, increménten, auménten – aumentat, incrementat, incrementada, aumentada - |
incrementar |
| Indicá – indico, indiques, indique, indiquém o indicám, indiquéu o indicáu, indíquen – indicat, indicada – si yo indicára, indicáres, indicáre, indicárem, indicáreu, indicáren – yo haguera indicat |
indicar, indicado, indicada, si yo indicara o indicase |
| Influensiá, influí – influixco, influíxes, influíx, influím, influíu, influíxen – influít, influída – si yo influiguéra, influiguéres, influiguére, influiguérem, influiguéreu, influiguéren – yo haguera influít – tíndre influénsia |
influenciar, influir, influencia |
| Informá – informo, informes, informe, informém o informám, informéu o informáu, infórmen – informat, informada – si yo informára, informáres, informáre, informárem, informáreu, informáren |
informar, informado, informada, si yo informara o informase |
| íngles, íngle, “entrecuix” |
íngle, íngles |
| Insensall, ensendre lo foc, tea (melis, fusta en oli que creme mol be),clasca de amela, de anous, avellanes, fulla de pi, crosta de pi, argilaga, bocha, |
Hierba, paja, madera, papel, algo seco y fácilmente combustible para encender el fuego o la hoguera. Figurativo, persona que molesta a otras. |
| íntegramen |
íntegramente |
| Intentá – intento, intentes, intente, intentém o intentám, intentéu o intentáu, inténten – intentat, intentada – si yo intentara, intentares, intentare, intentárem, intentáreu, intentáren – yo haguera intentat – yo intentaría, intentaríes, intentaríe, intentaríem, intentaríeu, intentaríen - |
intentar, intentado, intentada, intentaría, hubiese intentado |
| íntimamen |
íntimamente |
| introduí, embutí, farsí (rellená) |
introducir, embutir, rellenar |
| Ís , ix |
sale, verbo salir |
| íssen |
salen |
| ísses |
sales |
| íxe |
ese |
| íxen |
salen |
| íxes |
sales |
| ixí, eixí , ixco, ixes, ix, ixim, ixiu, ixen |
salir |
| íxques |
salgas |
| jabalí |
jabalí |
| jalá, minjá, fartás, empapussá, |
jalar, comer, “empapuzar”, hartarse |
| jónec,bou jove mol gort |
ternero muy gordo |
| Jopá |
Marchar deprisa o sin decir nada |
| jugá, chugá – jugo, jugues, jugue, juguém o jugám, juguéu o jugáu, júguen – jugat, jugada – si yo jugára, jugáres, jugáre, jugárem, jugáreu, jugáreu - |
jugar, jugado, jugada, si yo jugara |
| jugá,jugo, jugues, jugue, juguek, jugueu o jugau,juguen |
jugar |
| jugadó |
aficionado al juego |
| La Fresneda |
La Fresneda / de fresno |
| ladruñán , Zorrilla de Valjunquera ? Cánio. Paraules de ell. |
ladruñán , Zorrilla de Valjunquera ? Cánio. Paraules de ell. |
| liberá, alliberá, libre – yo libro o lliro, libres o lliures, libre o lliure, librém o librám o lliurém o lliurám, libréu o libráu o lliuréu o lliuráu, líbren o llíuren – librat, librada, lliurat, lliurada |
liberar, libre, liberar |
| limitá, ficá límits – limito, limites, limite, limitém, limitéu, limíten – limitat, limitada – una fita entre dos finques o partissións partix (limite) dos termes, propiedats. |
limitar |
| Lladó, lladoné, lladons, llidó, llidons, llidoné, llironé, Llironèro en Azanuy, lledó, lledons, dilló, dillons, dilloné |
almez , latonero, latón |
| lladre (de lladrá un gos) |
ladrón (ladra un pero) |
| llansá, lo amelé ha llansat, ha tret flo, lo olivé ha tret uns empels, rechitos |
un árbol, sacar rechitos, flores. |
| llaó , llaós |
simiente , sembrar |
| Llaurá |
Labrar |
| llavá , castellá, llavo, llaves, llave (rente) ? , llavem, llaveu, llaven |
lavar |
| llavadó , rentadó, llavadora, rentadora |
lavadero, lavadora |
| llegum , llegums |
legumbre ,s |
| lleit (llet an algún poble) |
leche |
| llenguañissa, llonganissa, a Valjunquera fan una pasta de llenguañissa per a minjá crúa |
longaniza |
| llepá . Llaminé, golut ,goluda |
lamer |
| llépol , llépola ,llépols |
goloso , golosa |
| Llesca |
Rebanada de pan |
| lleus |
pulmones ,casquería |
| lligí – lligixco o llegixco, llíges, llix, lligím, lligíu, llígen – apichat : yo llechisco, lliches, llich, llechím, llechíu, llíchen – lligit, lligida – si yo llixguera o llisquera, llixgueres o llixqueres, llixguere o llixquére, llixguérem o llixquérem, llixguéreu o llixquéreu, si ells llixquéren o llixguéren – yo haguera lligit en chapurriau antes si algú haguere escrit antes en chapurriau. |
leer, leído, leída, si yo leyese o leyera, etc |
| Llimpiá , rentá – llimpio, llimpies, llimpie, llimpiém o llimpiám, llimpiéu o llimpiáu, llímpien – rento, rentes, rente, rentém o rentám, rentéu o rentáu, rénten – si yo rentara, si yo llimpiara, etc |
Limpiar , lavar |
| llimpiá, llimpio, llimpies, llimpie, llimpiem, llimpieu, llimpien |
limpiar |
| llimpiesa |
limpieza |
| llimpio, llimpia, llimpios, llimpies |
limpio, a,os,as |
| Llit / a la taula y al llit al primé crit |
Cama |
| Llodo , fang |
Lodo, barro |
| Llop , lloba |
lobo, loba |
| llop , lloba, llops,llobes, llobet, llobeta |
lobo, loba, lobos, lobas, lobezno, lobezna |
| Llum / está com un llum |
Luz / estar loco |
| Llumera , travessé, viga, barró, |
viga de madera |
| Lluminaria |
Luz intensa y brillante |
| lluñ, llun, alluñá, alluñás |
lejos, alejarse |
| Lo papa de Roma parle chapurriau,cardenal Omella, Queretes |
El Papa de Roma habla chapurriau |
| má |
mano |
| má , mans,maneta,manetes |
mano , manos, manita, manecilla |
| ma (posessiu,ma mare, man germana,man germanes) |
mi, mi madre, mi hermana |
| madalap |
colchón |
| Maestre , Mestre |
Maestro, profesor |
| Malcriat |
malcriado , |
| Malfet, deforme, deformat, arguellat si está mol prim, mal farjat |
Contrahecho, desgarbado, tipo deformado. |
| Malfurrá |
Malgastar o desaprovechar |
| mall // massa |
mazo |
| Maná – mano, manes, mane, maném o manám, manéu o manáu, mánen – manat, manada - mando – si yo manára a casa meua, manáres, manáre, manárem, manáreu, manáren |
mandar, mandado, mandada, mando, si yo mandara, mandaras, etc |
| mánec |
mango |
| mánec, mánecs |
mango, mangos |
| Manejá – manejo, maneges, manege, manegém o manejám, manegéu o manejáu, manégen – manejat, manejada – si yo manejára, manejáres, manejáre, manejárem, manejáreu, manejáren |
manejar, manejado, manejada |
| Mangrana |
Granada |
| manotada |
manotazo |
| mansanilla ,camomila |
manzanilla ,camomila |
| mantecat, mantecats, manteca |
mantecado |
| Mantíndre – yo manting o mantinc, manténs, manté, mantením, manteníu, manténen – mantingut, mantinguda – mantenimén |
mantener, mantenimiento, mantenido, mantenida |
| Marcá – yo marco, marques, marque, marquém o marcám, marquéu o marcáu, márquen – marcat, marcada, marca – si yo marcara, marcares, marcare, marcárem, marcáreu, marcáren – marcadó, marcadora, |
marcar, marcado, marcada, marcador |
| Mardá |
Borrego para cubrir las ovejas |
| Mare , mama |
Madre |
| márfega, llit fet en barrallofes o ballarofes de panís |
cama hecha con restos de maíz |
| márfega, madalap ple de fullarasca de panís |
colchón de hojas de maíz |
| marge / fita es la pedra que separe dos finques, tres pedres normalmén |
Margen de las fincas. |
| Marmita, caldera, alambique si es per a destilá |
Pozal de cinc. |
|
|
| Mascle (vs femella) |
Semental , macho (vs hembra) |
| Matá , matám (a mí) yo (me) mato, mates, mate, matem o matam, matéu o matáu, maten – Si es fill se dirá Mateu, y si es filla mateula – matara, matares, matare, matarem, matareu, mataren – matarife, matadó, matadora, matadero, matadissa o matadina, matansa del gorrino (vore mondongo), |
matar, matado, matada, matarife, matadero, matanza del cerdo |
| matá, mato, mates, mate, matem, matéu o matáu, maten |
matar |
| Matacabra |
Granizo pequeño muy fino que cae en invierno. |
|
|
| Matarraña , riu, comarca |
Matarraña , río, comarca |
| Matraca , carraca, carrau |
Persona que habla mucho / instrumento de madera que se tocaba en Semana santa |
me fach agüelo |
me hago viejo |
| mecha , mechero |
mecha , mechero, encendedor |
| meche, dotó, mechesa |
médico, doctor, médica |
| meche, mechesa, dotó, dotora |
médico, doctor |
| Medí - medixco, medíxes, medíx, medím, medíu, medíxen – medit, medida (mida es medida o talla en castellá) |
medir, medida, medido, talla |
| menejá ,(me) menejo,meneges, menege, menegem, menegeu o menejau, menegen |
mover, moverse |
| menejá, menejá's |
menear, menearse |
| menescal |
veterinario |
| Mensioná – mensiono, mensiones, mensione, mensioném o mensionám, mensionéu o mensionáu, mensiónen – mensionat, mensionada, mensió |
mencionar, mención, mencionada, mencionado |
| mentí, di mentires – mentixco, mentíxes, mentíx, mentím, mentíu, mentíxen – yo dic mentires, dius, diu, diém, diéu, díuen – mentit |
mentir, mentido, mentira, mentiras |
| Menut , minut |
Entrañas del animal, pequeño , minuto |
| meu , meua, meus, meues |
mi , mis |
| michdía , michdiada |
mediodía , siesta |
| Michelins a la carn, plec, plecs, quines molles ! |
Pliegue que se hace en una prenda de vestir o en la carne. |
| mico , mono |
mico , mono , primate |
| mil , milé |
mil , millar |
| Milló |
Mejor. También millón |
| milló |
mejor , millón |
| millorá, millorás – milloro, millores, millore, millorém o millorám, milloréu o milloráu, millóren – millorat, millorada – lo contrari, empijorá, pijó, pichó |
mejorar, mejorado, mejorada, contrario empeorar, empeorado, empeorada |
| minjá |
comer |
| minjá , minjo, minjes, minje, mingem o minjam, mingeu o minjau, mingen |
comer |
| minjá, minjo, minges, minge, mingém o minjám, mingéu o minjáu, míngen – que yo minja, minjos, minjo, mingém, mingéu, mínjon |
comer |
| minjat , minjada |
comido , comida |
| Mirá – miro, mires, mire, mirém, miréu, míren – mirat, mirada – si yo mirara, mirares, mirare, mirárem, miráreu, miráren – Míra ! Guaita ! |
mirar, mirado, mirada – mira ! (guaita es de guaitar, mirar) |
| Mocho , mocha |
Cualquier astado al que le falta la cornamenta |
| Modorro |
Lunático |
| Mol pito |
Inteligente, listo |
| mol, molta |
mucho |
| molá, aixó me mole |
molar, gustar algo, me mola |
| mola, moles |
muela de moler |
| mon , món |
mundo |
| mon pare no te nas,ma mare es chata, y un germanet que ting te un nas de pataca / mons germans |
mi padre no tiene nariz ... |
| mon pare, mon germá,mons germans |
mi padre,mi hermano, mis hermanos |
| Mondonguilla |
Albóndiga |
| monflorito |
hermafrodita |
| monjo , monjos |
monje,s |
| Monroch |
Monroyo |
| Moñiga , Boñiga |
Excremento de asno, mulo, caballo |
| morena (del cul,almorrana), morenes |
morena , almorrana |
| morís, morís – yo me mórigo, tú te mors, mor, morím, moríu, móren – mort, morta, mortandat – si yo me moriguéra, moriguéres, moriguére, moriguérem, moriguéreu, moriguéren - yo me moriría, moriríes, moriríe, moriríem, moriríeu, moriríen |
morir, morirse, muerto, muerta, si yo me mueriese, murieses, etc |
| morís, yo me mórigo, mors, mor, morím, moríu, móren |
morirse |
| mos (mossegá), natres mos fem vells |
mordisco / nosotros NOS hacemos viejos |
| mos / mos fem vells |
mordisco / nos hacemos viejos |
| moscatell |
moscatel |
| moure , moure's, moc, mous, mou, movem, moveu, mouen |
mover, moverse |
| Móure, móures – (me) moc, mous, mou, movém, movéu, móuen – mogut (un choto es sel tamé está mogut), moguda (una femella en sel va moguda) – movimén |
mover, moverse, movido, movida, movimiento |
| movimén |
movimiento |
| Muermo |
Torrevelilla: Persona que marea o que habla mucho? / persona muy parada,callada |
| Muixó , muixóns |
pájaro, pájaros |
| Muñí |
Ordeñar |
| muñica |
muñeca de la mano |
| muscle |
hombro |
| múscul |
músculo |
| Náixe - naixco, naixes, naix, naixém, naixéu, náixen – naixcut, naixcuda – naixquera, naixquéres, naixquére, naixquérem, naixquéreu, naixquéren |
Nacer – nacido, nacida – naciera, nacieses, naciese, naciéramos, naciéseis, naciéran |
| nas , nassos, lo home dels nassos ve lo día 31 de desembre, y te tans nassos com díes queden al añ |
nariz , narices |
| natres , natros |
nosotros |
| Nessessitá – nessessito, nessessites, nessessite, nessessitém o nessessitám, nessessitéu o nessessitáu, nessessíten – nessessidat, nessessitat, nessessitada |
necesitar, necesidad, necesitado, necesitada |
| net , neta |
nieto , nieta |
| nevá , neve, neu, nevada |
nevar, nieve, nieva, nevada |
| Nina - nino – ninot |
Muñeca para jugar las niñas. - muñeco |
| Niquitós , niquitosa, neguitós, neguitosa |
Persona muy meticulosa y difícil de contentar o quisquillosa / nervioso, nerviosa |
| nit , anit, s'ha fet de nit |
noche , anoche |
| Niu , follanius |
Nido / el que deshace los nidos es “lo follanius”. |
| No cal y no caldrá |
No hace o no hará falta |
| no cale patir , no cal patí , no patixques |
no hace falta sufrir |
| No me fa goch , no me chauche |
No me apetece |
| Nora / gendre |
Nuera / yerno |
| noranta |
noventa |
| Notá – noto, notes, note, notém o notám, notéu o notáu, nóten – (anotá se conjugue igual) notat, notada – si yo notara, notares, notare, notárem, notáreu, notáren – nota |
notar, nota, notado, notada, anotar |
| nou, nau |
nueve |
| núgol , núgols , nugolada , se anugole |
nube , nubes, se nubla, nublado |
| ña , ñan, ñabé |
hay, haber |
| ñabén |
habiendo |
| ñabénne |
habiendo |
| ñabíe |
había |
| ñabíen |
había (plural) |
| ñabut |
habido |
| ñaclada |
mordisco |
| ñague |
haya (haber) |
| ñaguere |
hubiera o hubiese |
| ñagueren |
hubiera o hubiese (plural) |
| ñagut |
habido |
| ñaulá |
gritar un perro , gemir |
| ñaurá |
habrá |
| ñaure |
haber |
| ñauríe |
habría |
| ñavíe |
había |
| ñervi |
nervio |
| ñervis |
nervios |
| ñirvi |
nervio |
| ñirviós |
nervioso |
| ñirviosa |
nervisosa |
| ñirviossisme |
nerviosismo |
| ñirvis |
nervios |
| ñisclets |
petardos valencianos muy fuertes |
| obrí, óbrigo, obris, obri, obrím, obríu, óbrin – ubert, uberta |
abrir, abierto, abierta |
| obrí, óbrigo, obris, obri, obrím, obríu, obrin – ubert, uberta, óbrim la porta, - aubrí, ubrí |
abrir |
| óbrigue |
que abra (abrir) |
| óbriguen |
abran |
| óbrili |
ábrele |
| óbrin |
abren |
| óbris |
abres |
| obtíndre, yo obting, obténs, obté, obtením, obteníu, obténen – obtingut, obtinguda – si yo obtinguera, obtingueres, obtinguere, obtinguérem, obtinguéreu, obtinguéren |
obtener, obtenido, obtenida, si yo obtuviese, si tú obtuvieses … |
| Ocurrí – me ha ocurrit, ni te se ocurríxque, si a mí me ocurriguére, ocurrénsia |
ocurrir (pasar) y cavilar, pensar, ocurrencia |
| Odiá - ódio, ódies, ódie, odiém u odiám, odiéu u odiáu, ódien – ódio - odiát, odiada – si yo odiára, odiáres, odiáre, odiárem, odiáreu, odiáren |
odiar, odiado, odiada, odio, odiara, odiases, odiase, odiásemos, odiáseis, odiásen |
| oferí, oferixco, oferíxes, oferíx, oferím, oferíu, oferíxen – oferit, oferida – oferimén, ofrenda |
ofrecer oferir,ofrenda, ofrecido |
| oít |
oído |
| Oli , olis |
Aceite |
| oliva , olives |
oliva ,aceituna |
| oliva , olives , olivera , olivé |
oliva , olivo |
| olivé , olivera |
olivo |
| Olvidá - olvido, olvides, olvide, olvidém u olvidám, olvidéu u olvidáu, olvíden – olvidat, olvidada, olvit, ovlit |
olvidar, olvido, olvidado, olvidada |
| Omplí – ómpligo, omplis, ompli, omplím, omplíu, ómplen – omplit, omplida (vore verbo plená) – si yo ompliguera, ompligueres, ompliguera, ompliguérem, ompliguéreu, ompliguéren |
llenar/rellenar |
| omplí (plená es castellanisme pero se fa aná mol), ómpligo, omplis,ompli, omplim, ompliu, omplin |
llenar |
| omplí (plená, pllená), omplixgo, omplíxes, omplíx, omplím, omplíu, omplíxen, - omplit (plenat, pllenat) |
llenar |
| ómplis |
llenas (tú, llenar) |
| Onso , onsos |
oso, osos |
| óptimamen |
óptimamente |
| órbites |
órbitas |
| órden |
orden |
| ordená (desá se diu?) - ordeno, ordenes, ordene, ordeném u ordenám, ordenéu u ordenáu, ordénen – ordenat, ordenada, órden, órde |
ordenar, orden, ordenado, ordenada |
| órdens |
órdenes |
| orella |
oreja |
| orella , orelles |
oreja,s |
| ós |
hueso |
| óssos |
huesos |
| Ou |
huevo |
| ovella , mardá |
oveja , carnero |
| Ovella,cordé ,borrego |
Oveja , cordero, ternasco, carnero |
| pá |
pan |
| Pa , per a |
para |
| pa (pa sopá, farem sopes) |
para cenar haremos sopas |
| Pá de pintadó, barra de pá, guitarra (en oli de oliva) |
pan de hogaza, barra de pan |
| pachorra, tindre pachorra |
tener pachorra, desgana |
| pagá, pago, pagues, pague, paguém o pagám, paguéu o pagáu, páguen – pagat, pagada, pago |
pagar, pago, pagada, pagado |
| pala |
pala |
| palla, pallissa |
paja , pajar |
| Palliza , pallissa |
Almacén para guardar la paja del trigo |
| Pam , pams |
Palmo , palmos |
| Panís , paníssos |
Maíz , plural |
| papa , pare , pares |
padre, padres, papá |
| papé, papés |
papel, papeles |
| Paraigües |
Paraguas |
| Pardal , pardals, pardalet, pardalets |
Jovenzuelo avispado. También pájaro pequeño, generalmente el gorrión gris abundante en los pueblos y en los campos. |
| Paréixe – pareixco, paréixes, paréix, pareixém, pareixéu, paréixen (aparéixe casi igual) – paregut, pareguda |
parecer, parecerse, parecido |
| parlá |
hablar parlar |
| parlá , parlo , parles , parle,parlem, parleu, parlen |
hablar |
| pas, pásses |
paso, pasos |
| passá - pásso, pásses, pásse, passém o passám, passéu o passáu, pássen – passat, passada (si es una fruita, podrida) – passa, pásses |
pasar, pasado, pasada, paso, pasos |
| passá, passo, pásses, pásse, passém o passám, passéu o passáu, pássen – passat, passada, pas, passa, passes – ha passat – passára, passáres, passáre, passárem, passáreu, passáren |
pasar, paso, pasos – ocurrir, suceder |
| Passia |
Contagio de gripe u otra enfermedad |
| pataca, pataques , pataquera, pataqueral |
patata,s, planta, plantación de papas |
| patejá, potejá, - patejo, pateges, patege, pategém o pategám, pategéu o pategáu, patégen – apichat: patecho, pateches, pateche, patechém o patechám, patechéu o patecháu, patéchen |
patear (en el culo, si es un balón es chutá – chutar – de shoot inglés), pisar |
| patí - patixco o patixgo, patíxes, patíx, patím, patíu, patíxen – no vull patí, díe un chiquet de Beseit cuan li van regalá un patí y ell volíe una bissicleta. Pos no patíxques o patíxgues li va di son yayo. Pati (patio) |
sufrir, patinete, patio |
| Pato , patos |
pato, ánade |
| Pebre , primentó, primentóns |
pimienta, pimiento, pimientos |
| pebre roch |
pimentón |
| Pedra , pedres |
Piedra , piedras |
| Pédre - perga, pergues, pergue, pergám, pergáu, pérguen – perg o perc, perds o perts, perd o pert, perdém, perdéu, pérden – perdut,perduda |
Perder – perdido, perdida |
| Pedrís , pedríssos, pub Pedris de Valderrobres |
pedrizo, piedra para sentarse junto a una casa |
| Peix , peixos |
pescado, pez, peces, pescados |
| pelleric ,columna de pedra en una argolla per a gigá als lladres, delincuéns |
columna de piedra con argolla |
| Pellizc , pessic, pessigá |
Pellizco, pellizcar |
| péndre, preng, prens, pren, preném, prenéu, prénen – pres, presa |
tomar (y prender) |
| Pentiná , pentinás – pentino, pentines, pentine, pentiném o pentinám, pentinéu o pentináu, pentínen – pentinat, pentinada – pentinára, pentináres – pentinaría, pentinaríes |
Peinar, peinarse |
| Peñarroija , Penarroija de Tastavins, Pena-Roja |
Peñarroya de Tastavins |
| Peó , peóns |
Peón , peones |
| perdigó , perdigonera |
escopeta de perdigones |
| perdiu , perdigacho, perdigana |
perdiz , macho , cría |
| Permanéixe – permaneixco, permanéixes, permanéix, permaneixém, permaneixéu, permanéixen – permaneixcut, permaneixcuda |
permanecer |
| permití, permétre – permitixco o permitixgo, permitíxes, permitíx, permitím, permitíu, permitíxen – permetut, permitit, permetuda, permitida |
permitir, permitido, permitida |
| pertenéixe - pertenéixco, pertenéixes, pertenéix, perteneixém, perteneixéu, pertenéixen – si yo perteneixquera, perteneixqueres, perteneixquere, perteneixquerem, perteneixquéreu, perteneixquéren |
pertenecer |
| pesá,peso, peses, pese, pesek, peseu o pesau, pesen |
pesar |
| pésol , pésols |
guisante , guisantes |
| pesolaga , pesolagues , chiquets roins |
niños malos |
| Pessa , pesses |
pieza, piezas |
| pessigá, pessigo, pessigues, pessigue, pessiguém o pessigám, pessiguéu o pessigáu, pessíguen – pessic, pessigat, pessigada |
pellizcar, pellizco, pellizcado |
| Pet , llufa (sense soroll) |
Ventosidad , pedo, cuesco |
| Petoste |
Persona o cosa que sólo sirve para estorbo |
| Piau , peu, piaus, peus |
Pié, pies |
| pic y pala |
pico y pala |
| picá, pico, piques, pique, piquem, piquéu o picáu, píquen – picara, picares, picare, picárem, picáreu, picáren – picat, picada – picára – picaría |
picar |
| Pichó , pijó |
Peor , polluelo de la paloma, pichón |
| picho, pichos |
canica, canicas |
| Pichorret , pichorro |
en la boina, lo que sobresale |
| Pilá |
Pilar, virgen del Pilar, pilar de una casa |
| Pillá – pillo, pilles, pille, pillém o pillám, pilléu o pilláu, píllen – pillat, pillada – pillaría – pillára, pilláres - |
pillar |
| pillo , pilla |
pillo , pilla |
| pincho, pincha |
persona de buen ver |
| pipá, fumá |
fumar |
| pixá ,pixo, pixes,pix, pixem,pixeu o pixau, pixen / me pixo |
mear ,orinar / me meo |
| Pla , plana, les planes, los plans, lo planet (carré de Beseit, Constitussió) |
Llano , llana, llanura, llanito |
| planejá, planechá, fé un plan o un avión sense motor, planejo, planejes, planeje, planegém o planejám, planegéu o planejáu, planégen – planegat, planegada, planechat, planechada |
Planear , plan, planeado |
| plansó , abre que naix |
árbol que nace, para plantar |
| planté , abre, arbre |
árbol pequeño para trasplantar |
| ple ,plena, plens, plenes |
lleno,llena,llenos, llenas |
| plená , pleno, plenes,plene, plenem, pleneu o plenau, plenen |
llenar |
| Plená, pleno, plenes, plene, pleném o plenám, plenéu o plenáu, plénen, - ple, plena, plenet, pleneta |
Llenar – lleno – llena |
| plorá |
llorar |
| Plorá – ploro, plores, plore, plorém o plorám, ploréu o ploráu, plóren – plorat, plorada – si yo plorára, ploráres, ploráre, plorárem, ploráreu, ploráren – haguera plorat |
llorar, llorado, llorada, si yo llorara, hubiese llorado |
| Poble , vila , lloc |
Pueblo |
| poc , poca |
poco |
| poc , poca |
poco , poca |
| podá, podo, podes, pode, podém o podám, podéu o podáu, póden – podat, podada |
podar un árbol |
| podá, podo, podes, pode, podem, podeu o podau, poden |
podar un árbol |
| podá, podo, podes, pode, podem,podeu o podau, poden |
podar |
| podé |
poder |
| pódre, pugué, - puc, pots, pot, podém, podéu, póden – pogut, pugut, si yo puguéra, puguéres, puguére, puguérem, puguéreu, puguéren – podría, podríes, podríe, podríem, podríeu, podríen – lo poder o lo podé |
poder, podido |
| podre,puc, pots,pot,podem, podeu, poden |
poder,verbo |
| Polde |
Dedo pulgar de las manos |
| Pollastre |
Pollo grande de corral (de gallina) |
| polligana , llaurá a polligana,fa falta lo jau |
labrar con dos animales, con yugo |
| poma , mansana |
manzana , poma es castellano antiguo |
| poma , pomera |
manzana, manzano |
| pon |
puente |
| porgá, porgo, pórgues, pórgue, porguém o porgám, porguéu o porgáu, pórguen – porgadora |
pasar el grano por el cedazo para separar los “grapissos” y otras materias desechables |
| porro |
puerro, porro de fumar |
| porró |
porrón |
| Porró |
Porrón para el vino u otra bebida |
| Porta |
Puerta |
| porta |
puerta |
| Portá – porto, portes, porte, portém o portám, portéu o portáu, pórten – portara, portares, portare, portárem, portáreu, portáren – portaría, portaríes, portaríe, portaríem, portaríeu, portaríen – portada |
traer, llevar - portá como portada es un puertazo |
| Porta , portes |
puerta, puertas |
| portá, porto, portes, porte, portém o portám, portéu o portáu, pórten – portada, portat, port, ports |
portar (llevar, traer algo), traído, traída, llevado, llevada, portes (correos) |
| portell , La Portellada (Matarraña, Teruel, Aragó) |
portillo , La Portellada |
| pos / idò en balear |
pues |
| posá, ficá, colocá |
poner, colocar |
| poste , pi, trong |
Madero liso, enjabonado, colocado a modo de poste, al que se colgaba un premio o trofeo en la parte más alta. |
| Pot |
bote |
| pota |
pata , pierna |
| potá,verbo vomitá, potada, patada, poto, potes,pote,potem, poteu, poten |
patada, vomitar |
| preferí, preferixgo o preferixco, preferixes, preferix, preferím, preferíu, preferíxen – preferit, preferida, preferénsia |
preferir, preferencia, preferido |
| Preguntá – pregunto, preguntes, pregunte, preguntém o preguntám, preguntéu o preguntáu, pregúnten – preguntat, preguntada, pregunta, preguntón |
preguntar, preguntado, preguntón |
| preocupá, yo me preocupo, preocupes, preocupe, preocupám o preocupém, preocupáu o preocupéu, preocúpen – preocupat, preocupada, preocupassió |
preocupar, preocupado, preocupación |
| prepará, preparo, prepares, prepare, preparém o preparám, preparéu o preparáu, prepáren – preparat, preparada, preparassió |
preparar, preparado, preparación |
| presentá, presento, presentes, presente, presentém o presentám, presentéu o presentáu, presénten – presentat, presentada, presentassió (de la reina de festes) |
presentar, presentado, presentación |
| presioná, apretá, presiono, apreto, presiones, apretes, presione, aprete, presioném o presionám, apretém o apretám, presionéu o presionáu, apretéu o apretáu, presiónen, apréten – presionat, presionada – apretat, apretada (se pot pronunsiá la SS doble, pressioná) |
presionar |
| préssec , bresquilla ,mullarero (Fraga) |
melocotón |
| Préssec , mullarero, bresquilla |
Melocotón |
| prestá, dixá dinés, fé un préstamo |
prestar (dejar dinero) |
| Preto |
Tacaño y también fuertemente sujeto. |
| Prevíndre - preving o previnc, prevéns, prevé, prevením, preveníu, preveníxen – previngut, previnguda |
Prevenir , prevenido, prevenida |
| primé , primera |
primero, primera |
| primentó , primentoneres , primentonera |
pimiento , planta |
| primentó , primentons , primentonera |
pimiento,s, planta del pimiento |
| Probá – probo, probes, probe, probém o probám, probéu o probáu, próben – probat, probada (aprobá es igual) |
probar, probado, probada, aprobado, aprobada |
| produí |
producir produir |
| prométre, prometí – prometixco, prometíxes, prometíx, prometím, prometíu, prometíxen – promés, prometut, promesa, prometuda |
prometer, promesa, prometido |
| protegí, protegixco, |
proteger |
| proví, proveí – províxco o proveíxco, províxes, províx, provím, províu, províxen (proveíxen) |
proveer |
| pruna |
ciruela |
| pruna , prunera |
ciruela , ciruelo |
| pruna , prunera |
ciruela,ciruelo |
| publicá, publico, publiques, publique, publiquém o publicám, publiquéu o publicáu, pubíquen – publicat, publicada, públic |
publicar, público, publicado |
| pujá ,pujo,pujes,puje,pujem, pujeu o pujau,pujen |
subir |
| pujá, puchá, pujo, pucho, pujes, puches, puje, puches, pugém, puchém, pugéu, puchéu, púgen, púchen – que yo puja, pujos, pujo, pugém, pugéu, pújon |
subir |
| pullís (rama),chupons, chit, rechito |
chupón de un árbol |
| pullís, pullísssos |
chupones de un árbol |
| Puncha |
Pincha clavada en la carne |
| puñ |
puño |
| puñada |
puñetazo |
| puñetes , puñeta, Los de Queretes son gen de puñetes |
en la manga, muñeca, ropa |
| Purna |
Chispa que salta del fuego |
| put put , puput (put, fa pudó),poput |
abubilla |
| put put, poput, puput |
abubilla |
| putí, aixó put y corróm, corrompina |
heder, corromper |
| que yo vinga, que tú vingues, vingue, vinguém, vinguéu o vingáu, vínguen |
que yo venga, vengas, etc |
| quedá, quedás, yo (me) quedo, quedes, quede, quedém o quedám, quedéu o quedáu, quéden – quedat, quedada |
quedar |
| queixás, yo me queixo, tú te queixes, queixe, queixém o queixám, queixéu, quéixen |
quejarse |
| Queretes |
Cretas |
| quixal, quixals |
muela, muelas (dientes) |
| rabosa (mote de Ráfels) |
zorra, zorro |
| rabosí (mote Valderrobres) |
zorro, mote del pueblo |
| radé , radera (últim es castellanisassió), radés, raderes |
último |
| Raim |
Uva o racimo de uva |
| raím , raíms |
uva ,s |
| rama , branca |
rama |
| rascle |
rastrillo |
| ratera |
tampa para aves o ratones, cepo |
| recalsá |
poner tierra a las plantas |
| Recapte es lo "cocido" de la nostra terra. Un topí de fesols, en un tros de cansalada y coa o pota de gorrino, o un trosset d'os del cuixot ,una borrifalda, butifarra de sang, un churís, chorisso, y unes pataques afegides a radera hora. Y, a voltes, a vegades, un grapat d'arrós. |
cocido (comida) |
| rechassá, rechásso, rechásses, rechásse, rechassém, rechasséu, rechássen – rechassat, rechassada, rechás |
rechazar, rechazado, rechazo, rechazada |
| Rechirá de temps , regirá |
cambio brusco del tiempo |
| reclamá, reclamo, reclames, reclame, reclamém o reclamám, reclaméu o reclamáu, reclámen – reclamat, reclamada |
reclamar, reclamado, reclamada |
| reconeixe , les rateres |
reconocer , buscar los cepos |
| reconéixe, reconéixco o reconec, reconéixes, reconéix, reconeixém, reconeixéu, reconéixen – recongeut, reconeguda (conéixe es paregut), - reconeiximén |
reconocer, reconocido, reconocimiento |
| recordá, enrecordássen, yo men recordo o men enrecordo, tú ten recordes o ten enrecordes, enrecorde, enrecordém o enrecordám, enrecordéu o enrecordáu, enrecórden – enrecordat, enrecordada – record |
recordar, recordado, recuerdo |
| reduí, reduíxgo o reduíxgo, reduíxes, reduíx, reduím, reduíu, reduíxen – reduít, reduída, reducsió |
reducir, reducción, reducido, reducida |
| reemplassá, reemplásso, reemplásses, reemplásse, reemplassém o reemplassám, reemplasséu o reemplassáu, reemplássen – reemplassat, reemplassada, reemplasso |
reemplazar, reemplazo, reemplazado |
| referí |
referir |
| reflejá |
reflejar |
| reflexioná |
reflexionar |
| Refredat ,catarro |
Constipado |
| regá, rego, regues, regue, reguem, regau, reguen |
regar |
| Regalá (Torrevelilla) |
Derretirse el hielo, la nieve |
| regata |
grieta |
| regué , regadora |
reguero |
| relassioná, yo me relassiono, relassiones, relassione, relassioném o relassionám, relassioneú o relassionáu, relassiónen – relassionat, relassionada |
relacionar, relacionado, relacionada |
| rella , aladre |
arado, parte del |
| rellonge |
reloj |
| remoure los tissons , tissoná ? |
Remover los tizones del fuego. |
| remóure, remóc, remóus, remóu, removém, removéu, remóuen – remogut, remoguda – moure se conjugue igual |
remover, removido, removida |
| remugá , ovella, remastegá, parlá entre dens |
rumiar , hablar entre dientes |
| rendí, yo me redixgo o redixgo, tú te rendíxes, rendíx, rendím, rendíu, rendíxen (tamé es cansás mol) – estic rendit, está rendida – rendissió |
rendir, rendido, rendida, rendición |
| rentá , rento, rentes, rente, rentem, renteu o rentau, renten |
lavar |
| reñí, riñgo o reñixco, riñs o reñíxes, riñ, reñím, reñíu, reñíxen – ham reñit, un bufeteo reñit, una pelea reñida – enganchás en algú, tíndre una enganchada (vore enganchá) |
pelear, reñir a alguien, peleado, reñido |
| repatí, repatixgo o repartixco, repartíxes, repartíx, repartím, repartíu, repartíxen – repartit, repartida, repartissió |
repartir, repartido, repartición |
| repetí, repetixco o repetixgo, repetíxes, repetíx, repetím, repetíu, repetíxen – repetit, repetida, repetissió – una mentira com la corona catalano aragonesa repetida moltes vegades se pot torná verdat per als que su creuen tot. |
repetir, repetición, repetido, repetida |
| representá, represento, representes, represente, representém o representám, representéu o representáu, represénten – representat, representada (una obra de teatro) – representán |
representar, representado, representante |
| Reprobá – reprobat, reprobada |
reprobar, reprobado, reprobada |
| requerí, requerixco, requeríxes, requeix, requerím, requeríu, requeríxen – (estás mol) requerit, requerida |
requerir, requerido, requerida |
| Res |
Nada , cabeza de ganado |
| respóndre, contestá, contesto, contestes, conteste, contestém o contestám, contestéu o contestáu, contésten – contestat, contestada – respong, respóns, respón, responém, responéu, respónen |
responder, respuesta, respondido |
| ressibí, rébre – ressibixco, ressibíxes, ressibíx, ressibím, ressibíu, ressibíxen – ressibit o rebut, ressibida o rebuda – ressibirás o rebrás |
recibir, recibido, recibida, recibo, recibí |
| ressultá, ressulte que – ressulto, ressultes, ressulte, ressultém o ressultám, ressultéu o ressultáu, ressúlten – ressultat, ressultada |
resultar, resultado |
| retó , móssen , mossén, ej. Mossén Enfoten |
rector , cura, mosén |
| retortigá, retortigat, retortigada, yo me retortigo lo turmell, tú te retortigues, retortigue, retortiguém o retortigám, retortiguéu o retortigáu, retortíguen |
Retorcer , retorcerse el tobillo |
| revelá, revelo, reveles, revele, revelém, reveléu, revélen – revelat (un carret, un secreto), revelada |
revelar, revelado, revelada |
| reventá, revento, reventes, - reventat (tamé un macho mol cansat de traballá), reventada, reventó |
reventar, reventado, reventón, reventada |
| Revindre |
Volver a manar agua los manantiales / deshelarse |
| ribás |
ribazo |
| Ribaz , ribás |
Separación de dos bancales, uno más alto que otro o de una vereda, carretera y un campo |
| riñó ,fon del riñó del Pantano de Pena |
riñón , fuente del riñón |
| riu ,rius , riuet,riuada, a la vora delriu no te faigues lo niu |
río / junto al río no te hagas el nido |
| riure, enriure, enríuressen, - yo men enric, tú ten enrius, ell sen enriu, natros mon enriém, vatros ton enriéu, ells sen enríuen – mon ham enrit |
reir, reído, reída |
| roba |
ropa |
| robá |
hurtar , robar |
| robá,robo,robes, robe,robem, robeu,roben |
robar |
| Robell |
Óxido |
| Robellat |
Oxidado |
| Roch ,roija |
Rojo |
| roín , roína |
malo , mala |
| romé |
romero |
| romiguera , garrabera , gabarrera |
zarza |
| Rosigá ,rossegá |
Hablar con disconformidad y sin parar |
| rosquilla, rosquilles |
rosquilla, rosquillas |
| rossegadós , rossegá , arrossegá |
Arrastrar – madera con caballos, percherones |
| rostí , rostixgo, rostixes, rostix, rostím, rostíu, rostíxen |
asar al fuego |
| rot , rotá, reglot |
Eructo, regüeldo |
| rotá, roto, rotes, rote, rotém, rotéu o rotáu, roten |
eructar |
| ruella , roella , ababol |
amapola |
| sabata , sabates |
zapato , s |
| sabé , sé , saps, sap, sabém, sabéu, sáben – sápiga, sápigues, sápigue, sapiguém o sapigám, sapiguéu o sapigáu, sápiguen, - sabut, sabuda |
Saber – sabut = sabio, sabia |
| sabé, sábre – sé, saps o sas, sap, sabém, sabéu, sáben – sabut, sapigut, sabigut, sabuda, sapiguda, sabiguda |
saber, sabido, sabida, sabio, sabia |
| sacsejá, sacsá – sacso, sacses, sacse, sacsém, sacséu, sácsen – sacsát, sacsáda (tamé es una trompada) |
sacudir, sacudido, sacudida |
| saduricha |
ajedrea |
| safarech , depósit,rentadó, llavadó, pica , bassa |
alberca , estanque |
| safrá (capsot) , alguns diuen pebre roch, capsot |
azafrán (capsot es cabeza hueca) |
| Sagal, (zagal a La Codoñera, com zaguera,zurda) // chiquet, sagala, mosset, sagalet,sagaleta |
chaval, chavala, muchacho, niño |
| sagí ,ensanginada, ensaginada |
sebo , pasta con manteca y anís |
| saldá (una cuenta), saldo, saldes, salde, saldém o saldám, saldéu o saldáu, sálden – saldat, saldada |
saldar, saldado, saldada |
| salt |
salto |
| saltá, salto, saltes,salte, saltém o saltám, saltéu o saltáu, sálten – saltat, saltada |
Saltar , saltado, saltada |
| San Balandrán, sanbalandrán, samalandrán, samalamdrán, etc |
https://chapurriau.blogspot.com/2018/10/Samalamdran.html |
| sanfaina , |
chafaina |
| sanguango , singuango |
zanguango , desmañado, patoso, torpe |
| sarabastall ? |
alboroto sin órden ni concierto |
| Sargantaña ,sargantana |
Lagartija |
| sarguera (vime) |
sargus, planta |
| sarmén , sarmens |
sarmiento , sarmientos, vid,viña, María Sarmiento se fue a cagar y se la llevó el viento |
| sarmén, sarméns, María Sarmén |
sarmiento, sarmientos, María Sarmiento |
| sarpada |
Lo que se puede coger con una mano. |
| sat, siat |
siete |
| sauló |
tipo de arena de roca caliza |
| seba , sebes , sebollot, sebeta, sebota |
cebolla,s, cebollón , sebollot es el mote de Peñarroya de Tastavins |
| sebollot ,mote de Peñarroija de Tastavins, Penarroija |
cebolla grande , mote de Peñarroya de Tastavins |
| sedás / aré es mes gran |
Cedazo de red metálica con agujeros grandes para limpiar. |
| seguí, seguixco, seguíxes, seguíx, seguím, seguíu, seguíxen – seguit, seguida (de una seguida, de una tongada) |
seguir, seguido, seguida (de una vez) |
| sel , sels |
celo , celos |
| sembrá , sembro, sembres , |
sembrar |
| sembrá , sembro, sembres,sembre, sembrem, sembreu o sembrau, sembren |
sembrar |
| sen , sentená |
cien , centenar |
| sená , sopá |
cenar |
| sentá, sentás, assentá, assentás, yo me assento, tú te assentes, assente, assentém o assentám, assentéu o assentáu, assénten – assentat, sentat, sentada, assentada, assentadet, assentadeta |
sentar, sentado, sentada |
| sentí, séntigo o sentixgo o sentixco, sens o sentíxes, sen o sentíx, sentím, sentíu, sénten – sentit, sentida |
sentir (de sentimiento) oír, escuchar |
| señal , de tráfic |
señal , de tráfico |
| separá, separo, separes, separe, separém o separám, separéu o separáu, sepáren – separat, separada, separassió |
separar, separación, separado, separada |
| séquia |
acequia |
| séquia |
acequia |
| sequía , falta de aigua |
sequía |
| sera |
cera |
| serp , serps |
serpiente , culebra |
| sers |
cierzo |
| Serva |
Fruto del azarollo (acerolo, serval) |
| servesa |
cerveza |
| Serví, servixco, servixes, servix, servím, servíu, servíxen - servissi |
Servir – servicio |
| serví, servixco, servíxes, servíx, servím, servíu, servíxen – servit, servida, servissi |
servir, servicio, servido, servida |
| setanta |
setenta |
| sibada |
cebada |
| sigarro, fumarro |
cigarro |
| significá, volé di – aixó vol di X – aixó signifique |
significar |
| simén |
cemento |
| sincuanta |
cincuenta |
| síndria , sandía |
sandía |
| sing |
cinco |
| sis |
seis |
| sistellé , sistellera , sistella |
cestero , cestería , cesta, cesto de mimbre |
| sixanta |
sesenta |
| sobreviure , sobrevivixco, sobrevíus o sobrevivíxes, sobrevíu, sobrevivím, sobrevivíu, sobrevivíxen – sobrevivit, sobreviscut, sobrevivida, sobreviscuda |
sobrevivir, sobrevivido |
| sogra |
suegra |
| soll del gorrino , eau de la soll (colonia) |
cuadra del cerdo |
| soltá, amollá, afluixá – amollo, amolles, amolle, amollém o amollám, amolléu o amolláu, amóllen – amollat, amollada – afluixo, afluixes, afluixe, afluixém o afluixám, afluixéu o afluixáu, aflúixen – afluixat, afluixada |
Soltar , aflojar |
| soltá, solto, soltes, solte, soltém o soltám, soltéu o soltáu, sólten, que yo solta, soltos, solto, soltém, soltéu, sólton – solt, solta, solts, soltes |
soltar (también soltar – sacar las ovejas) – suelto, suelta, sueltos, sueltas |
| sombrero |
sombrero |
| soná, ha sonat, sonán, sonen les onse del matí, ara toquen les onse, la orquesta sone be – sono, sones, sone, soném o sonám, sonéu o sonáu, sónen |
sonar |
| sonriure - sonreixco o sonric, sonreíxes o sonrius, sonreíx o sonríu, sonreím, sonreíu, sonríuen o sonreíxen - riure |
sonreir |
| Soqueta // guan de fusta per a segá en fals, falz / soc (zueco) |
Guante de madera para proteger los dedos al segar con la hoz. |
| sorollá , yo me sorollo, sorolles, sorolle, sorollém o sorollám, sorolléu o sorolláu, soróllen – soróllat (móute) |
agitar, mover, moverse |
| sort , sorda |
sordo |
| Sostobá |
menear repetidamente |
| suc , suquet |
jugo,zumo |
| sucarrat (mote de Monroch) |
socarrado, tostado,quemado |
| Sucre , sucrera |
Azúcar , azucarero |
| sugerí, sugerixco, sugeríxes, sugeríx, sugerím, sugeríu, sugeríxen – sugerit, sugerida |
sugerir |
| sumá, sumo, sumes, sume, sumém o sumám, suméu o sumáu, súmen – sumat, sumada, suma |
sumar, suma, sumado |
| Suministrá - suministro, suministres, suministre, suministrém o suministrám, suministréu o suministráu, suminístren – suministrat, suministrada |
suministrar |
| suposá, suposo, suposes, supose, suposém o suposám, suposéu o suposáu, supósen – supost, suposta, suposat, suposada |
suponer, supuesto, supuesta |
| Surrac , serrucho, serra (vore tronsadó per a dos persones) |
sierra, serrucho |
| tacat , taca |
con heridas internas , manchado |
| taleca ,talega |
Saco de lana para llevar o guardar cosas. |
| Tallá – tallo, tálles, tálle, tallém o tallám, talléu o talláu, tállen – tallat, tallada, tallán (gerundio) – si yo tallára, talláres, talláre, tallárem, talláreu, talláren – haguera tallat – tallaría, tallaríes, tallaríe, tallaríem, tallaríeu, tallaríen - |
cortar, cortado, cortada, cortando |
| tallá , tallo, talles, talle, tallem, talleu o tallau,tallen / tall , tallada,tallá |
cortar / corte, tajo (tb de trabajo), tajada (carne) |
| tan , tanta |
tanto |
| tancá , tanco,tanquew,tanque, tanquem, tanqueu o tancau, tanquen |
cerrar |
| tancá , tanco,tanquew,tanque, tanquem, tanqueu o tancau, tanquen |
cerrar |
| Taragaña |
telaraña |
| taronja ,taronges |
naranja , naranjas |
| Tarquín |
Cieno , Barro sucio |
| tartí |
Chistar, respirar. |
| tascó |
cuña para partir leña |
| tassa |
vaso |
| taula , taules |
mesa , mesas |
| Teix , fon del teix |
tejo,fuente del tejo |
| tellat ,teulada |
tejado |
| temó , po, yo ting temó, tú tens po, cagadets de po, acollonits, escagarsat |
miedo , temor |
| tenedó |
tenedor |
| terra , tiarra a Valjunquera |
tierra |
| Teruel |
Teruel |
| timó |
tomillo |
| Timó |
Tomillo |
| tíndre, ting o tinc, tens, té, tením, teníu, ténen – tingut, tinguda – tinguéra, tinguéres, tinguére, tinguérem, tinguéreu, tinguéren – tindría, tindríes, tindríe, tindríem, tindríeu, tindríen |
tener |
| tirá, aviá, aventá, tiro, tires, tire, tirém o tirám, tiréu o tiráu, tíren – tirat, tirada – avío, avíes, avíe, aviém o aviám, aviéu o aviáu, avíen – aviát, aviada – avénto, avéntes, avénte, aventém o aventam, aventéu o aventáu, avénten – aventat, aventada |
tirar (alguna cosa) |
| tocá, toco, toques, toque, toquém o tocám, toquéu o tacáu, tóquen – tocat, tocada (la una ben tocada) |
tocar, tocado, (la una, hace rato que ya ha sonado la campana O una (mujer) bien tocada) |
| Tocadura , llaga |
herida en un caballo por roce , llaga |
| toll , al riu, pou de aigua mes o menos fondo |
poza del río |
| tomata |
tomate |
| tomata , tomates , tomatera |
tomate, s, planta |
| tombás , revolcás |
tumbarse , revolcarse |
| Tongada, fe algo a un tems |
Conjunto de plantas que se plantan al mismo tiempo. |
| tonto , borinot |
tonto |
| Toquitiá , toquetejá |
Sobar, manosear |
| torná, retorná, retorno, retornes, retorne, retorném o retornám, retornéu o retornáu, retórnen – retornat, retornada |
retornar, devolver, devuelto, devuelta |
| torná, torno, tornes, torne, torném o tornám, tornéu o tornáu, tórnen – tornat, tornada |
volver (tornar en aragonés y castellano antiguo), vuelta, vuelto |
| torpe |
Poco diestro o habilidoso en un oficio. |
| torpe , zapo (Torrevelilla etc) |
Sapo, persona torpe, desmañada. |
| torpe, patós, encantat |
Persona desmañada, torpe |
| Torrá, torro, torres, torre, torrém o torrám, torréu o torráu, tórren – torrada, torrat (de la Torre del Compte) |
tostar, tostada, tostado, mote de Torre del Compte o Comte |
| Torsó, cólic |
Cólico a personas y animales. |
| tort, torta |
tuerto (con un solo ojo funcional) |
| tortella, tortelles |
tortas (pastas) |
| Torterol , torterols, turmell, turmells |
tobillo, tobillos |
| tosca , roca calissa, cals, tosquera, toscá |
tipo de roca caliza, típica en Beceite |
| Tozoló, tossoló, tossolada |
Golpe contra la frente, tozolón |
| traballá, treballá, traballo, traballes, traballe, traballém o traballám, traballéu o traballáu, trabállen – pencá, fé faena – treballat, traballat, treballada, traballada |
trabajar |
| trafegá , trafego, trafegues, trafegue, trafeguém o trafegám, trafeguéu o trafegáu, traféguen – tráfec, trafegat, trafegada |
mover, trasbalsar, trajinar, traficar, trajín, trajinado |
| tramús , tramussos , llegúm |
altramuz (legumbre) |
| trascolá , vi, trafegá |
trasbalsar el vino |
| tratá, trato, trates, trate, tratém o tratám, tratéu o tratáu, tráten – tratat, tratada, trate |
tratar, trato, tratado, tratada |
| traure, trac, traus, trau, traém, traéu, tráuen – tret, treta |
sacar, sacado, sacada |
| Treball, traball |
Trabajo (tanto refiriéndose a una labor como a una desgracia o infortunio). |
| trencá, trenco, trenques, trenque, trencám o trenquém, trencáu o trenquéu, trénquen – trencat (tamé en una hernia), trencada – si yo trencara, trencares, trencare, trencárem, trencáreu, trencáren |
romper, roto, rota |
| trenta |
treinta |
| tres, tresena |
tres, grupo de tres personas |
| triá |
Separar las reses de cada dueño en un rebaño común, cortarse la leche, hacer una senda nueva pasando o dejar huellas de haber pasado. |
| Triá |
Separar, elegir |
| Triá |
elegir |
| Triá |
escoger |
| tripons, collons, tripó, triponet |
testículos, casquería |
| trit, tridet |
pulverizado, fino |
| Trobá |
Encontrar |
| Trobá |
Encontrar |
| Troná |
Tormenta |
| troná, trone, trons, tronada |
tronar, truena, truenos, tormenta |
| tronca |
Parte del tronco de un árbol cortado. |
| Trong o tronc, plantá lo pi a la plassa del poble |
Conglomerado arenisco. Tronco que se planta en la plaza del pueblo con intenciones festivas. |
| Tronzadó , tronsadó, pa tú pa mí |
Sierra grande para cortar troncos |
| trucha |
trucha |
| truita, truites, la tía reventatruites |
tortilla, tortillas, tía revientatortillas |
| tubo , tubería |
tubo , tubería |
| Tufarrina, tuf, pudó, pudina, corrompina |
tufo , Olor fuerte y molesto en el ambiente |
| turmell |
tobillo |
| ull , ulls |
ojo , ojos |
| úlseres |
úlceras |
| últimamen |
últimamente |
| umbría , mas de la umbría Beseit, umbrieta (Antolí Tello) |
Umbría, ladera orientada al Norte. |
| un, una |
Uno , una, un |
| unflá, unflo, unfles, unfle, unflem o unflam, unfleu o unflau, unflen |
hinchar |
| Ungla, ungles |
uña, uñas |
| uní, ajuntá, chuñí a Valjunquera (una parella de machos o yegües) – uníxco, uníxes, uníx, uním, uníu, uníxen, - unit, unida – ajunto, ajuntes, ajunte, ajuntém o ajuntám, ajuntéu o ajuntáu, ajunten – ajuntat, ajuntada |
unir, juntar, ajuntar, cierra la puerta (ajunta la porta) |
| únic |
único |
| únics |
únicos |
| úspen |
fuera de ahí! Vete! |
| utilisá, fé aná, yo fach aná, yo utiliso, utilises, utilise, utilisém o utilisám, utiliséu o utilisáu, utilísen – utilisat (fet aná, empleát), utilisada |
usar, utilizar, utilizado, usado |
| útilmen |
útilmente |
| Útils – inútils |
Útiles – inútiles |
| Valderrobres, Valdarrores a Beseit |
Valderrobres |
| valén, valenta, valéns, valentes |
valiente, valientes |
| Valénsia |
Valencia |
| Vara , vares |
vara, varas |
| Vatres ,vatros |
Vosotros , vosotras |
| ven, vens |
viento, vientos |
| véndre, veng, vens, ven, veném, venéu, vénen – venut, venuda, venta |
vender, venta, vendido, vendida |
| vénse, vensixco, vensíxes, vensíx, vensém, venséu, vénsen – vensut, vensuda |
vencer, vencido, vencida |
| ventá, vento, ventes, vente, ventem, venteu o ventau, venten |
tirar paja con grano al aire, viento |
| ventadó, ventá les olives |
instrumento para separar las olivas de hojas y ramitas |
| ventallot , mastegot |
golpe, sopapo |
| ventolina |
mucho viento |
| verdang |
vara para golpear (pene) |
| vesprá, vesprada, tarde, al tardet |
tarde |
| vestí, vestís, yo me vestixgo, tú te vestíxes, vestix, vestím, vestíu, vestíxen – vestit, vestida |
Vestir, vestirse, vestido, vestida |
| Vi / si estos barrangs de aquí , baixaren tots plens de vi ! |
vino / barrancos , llenos |
| viachá, viacho, viaches, viache, viachém o viachám, viachéu o viacháu, viáchen – viachat, viachada, viachán, viache |
viajar, viaje, viajado, viajante (mercader) |
| Vidre , vidres, toll del vidre |
cristal |
| Vila , lloc , poble |
Villa |
| vilero , muixó |
gorrión |
| Vin , vintena |
Veinte , veintena |
| vinagre , vi agre |
vinagre, vino agrio |
| Víndre – ving o vinc, vens, ve, vením, veníu, vénen – vingut, vinguda |
venir, venido, venida |
| vindre, ving, vens, ve, vením, veníu, vénen |
venir |
| Viquiari o Vicari |
Cura párroco. (De la palabra Vicario). |
| visitá, visito, visites, visite, visitém o visitám, visitéu o visitáu, visíten – visitat, visitada, visita |
visitar, visitado, visita |
| vista , vore , yo voría, voríes, voríe, voríem, voríeu, voríen. Yo vech, veus, veu, veém, veéu, véuen |
vista, ver |
| Viu , viva, vivet, viveta |
vivo, viva (avispado, avispada, inteligente) |
| viure, vic, vius, viu, vivím, vivíu, víuen – visquéra o viguéra, visquéres o viguéres, visquére o viguére, visquérem o viguérem, visquéreu o viguéreu, visquéren o viguéren |
vivir |
| volá, volo (com lo de Beseit), voles, vole, volém o volám, voléu o voláu, vólen (igual que vólen del verbo vóldre, volé) – volat, volada, vol, revol |
volar, volado, vuelo |
| vóldre, vull, vols, vol, volém, voléu, vólen (tamé del verbo volá) – volgut, vullgut, volguda, vullguda |
querer (amar) |
| vomitá, traure los feches, potá, bossá, antigamén gitá a Beseit (de gitar aragonés – arrojar) |
vomitar |
| vore, vech, veus, veu, veem, veeu, veuen |
ver |
| votá, voto, votes, vote, votém o votám, votéu o votáu, vóten – votat, votada, vot, voto |
votar, voto, votado, votada |
| vuit |
ocho |
| vuitanta |
ochenta |
| yayo, yaya (agüelo, agüela) |
abuelo, abuela (viejo, vieja) |
| yo, tú, ell, ella, natros, natres, vatros, vatres, ells, elles / mosatros, mosaltros |
pronombres personales , mosatros = nosotros |
| Zaboc, saboc |
Memo, iluso |
| Zapo , sapo |
sapo |
| Zarrio, sarrio |
Trasto, Cacharro, Trapo sucio |
| Zoquet a Torrevelilla, soca, soquet, soquete |
Zoquete, poco inteligente |
| Zurriaca, suriaca, surriaca, correrá la suriaca; suriaco es lo mote de Roda de Valderrobres |
Látigo para estimular a las caballerías (zurriaga) Zurriaga cast., xurriaca cat. De surriyác, "funis" en R. Martín. (Pone en https://dle.rae.es/zurriaga Del ár. hisp. surriyáqa, quizá de or. prerromano; cf. vasco zurra 'paliza' y aga 'palo'. |